گياهان مرتعي مورد استفاده شتر

گياهان مرتعي يكي از منابع غني مورد استفاده در تغذيه شترها به شمار مي رود و معمولاً شترها در مراتع ، برخي گياهان را بر ساير گياهان ترجيح مي دهند . در اين مقاله سعي بر اين شده است كه به معرفي گياهان مرتعي اي كه شترها آنها را بر ساير گياهان ترجيح مي دهند پرداخته شود با اين اميد كه مورد استفاده دست اندركاران قرار گيرد .

1ـ خار شتر Alhagi comelorum :
از خانواده پروانه آسياها papilionacees و از بقولات (لكومينوز) مي باشد . اين خانواده داراي كاسبرگ زنگ مانند با پنج دندانه كوتاه مي باشد. ميوه اين خانواده ناشكوفا است، دانه ها در داخل نيامك پهلوي هم و نامرتب قرار دارد. اين گياهان داراي ساق هاي منشعب خاردار مي باشند و برگ ها ساده و كامل مي باشد. اين گونه در تمام نقاط ايران، سمنان، خراسان، آذربايجان، سيستان و بلوچستان، هرمزگان ، كرمان، يزد و خوزستان وجود دارد. اين گونه خود به دو زير گونه تقسيم مي گردد يكي داراي برگ هاي درشت بوده و ديگري داراي برگ هاي ريز مي باشند .
خار شتر گياهي است چندين ساله كه در تمام خاك ها مي رويد و مخصوص خاك هاي فقير مي باشد و حتي در خاك هائي كه داراي قشر سفيدرنگ نمك مي باشد مي رويد . ريشه اين گياه خيلي عميق است و تا 5 ـ 6 متر هم مي رسد و از اين لحاظ در مقابل كم آبي مقاومت زياد دارد . خارشتر گياهي است مقاوم به سرما و تا ارتفاع 400 متري مشاهده گرديده است و در برخي مناطق همچون بلوچستان بيشترين غذاي شتر به طور معمول از گونه خارشتر است . بيشترين زمان مناسب توليد و برداشت علوفه خارشتر در زمان گل دهي و بذردهي مي باشد .



2ـ گورگياه Andropogon spp :
گياهي است انبوه، گسترده، خشبي و خوش خوراك كه با چندين مرتبه رشد مجدد در سال نسبت به چراي مفرط مقاوم مي باشد . سنبله هاي اين گياه بر روي هر گره محور اصلي سنبله به صورت بندبند قرار گرفته است . بعضي از اين انواع داراي دم گل بلندي است كه گاهي سنبله آن عقيم و پوشيده از موهاي ظريف مي باشد . ساقه هاي اين نباتات سخت بوده ، سنبلچه ها در يك سنبل مركب قرار گرفته است و چنانچه اين گياه بيش از حد رشد نمايد خشبي شده از كيفيت علوفه اي آن به ميزان فراواني كاسته مي گردد . اين گياه از غرب اروپا تا مركز آسيا پراكنده مي باشد ودر ايران نيز وجود دارد .
دوگونه از اين گياه بنام هاي A.Faveolatus و A.KellerI در سومالي مورد تغذيه شترها واقع مي گردند .

3ـ مزج Spp Aristida
گونه اي است پر پشت و كلاف مانند با ريشه هاي قوي و ساقه هاي كوتاه ، برگ هاي اين گياه باريك بوده و خوش خوراكي متوسطي دارد . اين گونه در برابر زمستان هاي خيلي سرد به مراتب بهتر از تابستان هاي گرم مقاومت مي كند و به طور وفور در مناطق كم و بيش خشك ايران از خوزستان تا خراسان و از بلوچستان تا قسمت هاي خشك آدربايجان وجود دارد . اين گياه از گندميان ايده آل براي مناطق خشك و شني بوده به شرط اينكه شن زياد متحرك نباشد .
اين گياه چراي مفرط را به خوبي تحمل نموده و به آساني توليد بذر مي نمايد چهار گونه از اين گياه به نام هاي A.Kelleri و A.Pallida و A.Plumosa و A.Pungens مورد تغذيه شتر قرار مي گيرد . 

4ـ اتريپلكس Atriplex Spp 
گياهي است كه هميشه سرسبز است و چنانچه بدان توجه كافي شود مي تواند به ويژه در تابستان و پائيز كه اكثر گياهان از بين مي روند پروتئين زياد و علوفه آبداري توليد نمايد . در برخي مواقع ميزان ويتامين A اين گياه در يك گرم حتي به بيش از 35 ميلي گرم مي رسد . ريشه هاي اين نبات راست و عميق است و گاهي نيز به عمق چهار متر مي رسد . شاخ و برگ اين نبات با گسترش زيادي كه دارد به صورت درختچه اي درآمده مانع جريان آب مي شود چون شاخ و برگ اين گياه زياد بزرگ مي شود به همين جهت بايستي شاخه هاي اضافي جهت تعليف چيده شود .
براي مناطقي كه خاك هاي شور و حدود 200 ميلي متر بارندگي دارند باز كاشت نهال هاي 3 تا 4 ماهه آن امكان پذير مي باشد . گياهي است مقاوم به سرما و گرما و حرارت هاي 15 تا 40 سانتي گراد را تحمل مي كند و كم و بيش در اكثر نقاط كشور وجود دارد .
گونه اين گياه به نام هاي A.Halimus , A.Leucoclada و A.Canescens مورد تغذيه شتر قرار مي گيرد .

5ـ علف پشمكي Bromus
گياهي است با برگ هاي باريك و آويزان، كه داراي ريشه نسبتاً عميقي است و در مقابل خشكي و گرما مقاوم مي باشد و به همين جهت نيز قادر است در تابستان گرم به رشد ونمو خود ادامه دهد. گياهان اين جنس را در اوايل رشد مي توان به وسيله برگ هاي بلند و باريك و كركدار آن كه به طور محسوسي در جهت عقربه هاي ساعت پيچ خورده است شناخت و چنانچه نشاء هاي جوان را به آرامي و با دقت از خاك خارج نمائيم معمولاً دانه به قاعده ساقه چسبيده است . كشت مخلوط آن با يونجه به علت خوش خوراكي ويژه اي كه دارد بسيار مناسب است .

شترها بر انواع مختلف اين گياه تغذيه مي نمايند .

6ـ خورنال Cenchus Spp
گونه اي است چمني، انبوه و كلاف مانند و مخصوص مناطق گرمسيري و نيمه گرمسيري است كه پراكندگي جغرافيايي آن زياد مي باشد . اين گياه با آب و هواي مختلف تطابق دارد ولي در مقابل سرما حساس مي باشد و كيفيت خوش خوراكي آن خوب است و به علت جوانه زدن آسان و رشد سريع در مقابل چراي مفرط مقاوم است .
گونه هاي مختلف اين گياه كه شتر از آنها تغذيه مي كند عبارتند از C.Bifiorus و C.Ciliaris و C.Setigerus و C.Citearis . اين گياه در مناطق خيلي گرم ايران از خوزستان تا بلوچستان ديده مي شود . درخوزستان و جنوب فارس گونه C.Ciliaris فقط در دامنه هاي سنگلاخي و صخره اي تا ارتفاعات 800 متر ديده مي شود . در حالي كه در بلوچستان به طور فراوان به صورت توده هائي در زمين هاي مسطح شني يافت مي گردد . اين گياه مناسب ترين گونه جهت احداث مراتع مصنوعي دائمي آبياري شده و يا بدون آبياري در جنوب ايران بويژه بلوچستان و نواحي گرم خوزستان و فارس ،كه كمتر از 250 ميليمتر بارندگي دارد ، مي باشد .


7ـ چبر POA Spp 
چبر گياهي است چندين ساله و از تيره گرامينه . اين گياه به علت داشتن پيازهائي در قسمت هاي زير زميني بخوبي مي تواند زمستان هاي سخت را به سر برده و در اوايل بهار به رشد و نمو خود ادامه دهد . چبر داراي گونه هاي متعددي است . اين نبات علوفه اي به انگليسي موسوم به Blue grass و به علت غني بودن مواد غذائي اهميت ويژه اي دارد كه به عنوان علوفه سبز جهت چراگاه مورد استفاده قرار مي گيرد . برخي از گونه هاي علوفه اي چبر داراي خوش خوراكي خاص و ارزش تغذيه اي مناسبي مي باشد. اين گياه در اكثر مناطق كشور پراكنده است . دو گونه از اين گياه به نام هاي P.Buibosa و P.Sinaica كه در منطقه مديترانه مي رويند مورد استفاده شتر قرار مي گيرند .

8 ـ علف شور Salsola rigida
گياهي خثبي است از خانواده كنوپوديانه با قاعده چوبي و قوي و ساقه هاي كاملاً راست كه در قاعده گسترده مي باشد . اين گياه داراي برگ هاي باريك، ريز و فشرده اي است كه مدت زيادي از سال را رشد نموده و در پاييز بارور مي گردد . علف شور گياهي است خوش خوراك كه هميشه مورد چراي مفرط قرار مي گيرد و بعلت نرسيدن به مرحله دانه دهي ازدياد طبيعي آن به سختي امكان پذير است .
علف شور به ميزان فراوان در جنوب غربي تهران و هم چنين در شمال غربي و جنوب ايران و در استان سيستان و بلوچستان و هرمزگان و خراسان به چشم مي خورد، اين نوع علف شور نيز مانند S.Vermiculata واقع در كويرهاي سوريه و هم چنين ساير گونه هاي دائمي آن ، در اراضي شور به عمل نمي آيد. اين گياه يكي از بهترين گياهاني است كه در مناطق غير شور ولي كم باران مي تواند كاشته شود. انواع علف شور خود را با خاك هاي فقير و خاك هاي جلگه اي دشت نخورده وفق داده ، در خاك هاي حاصلخيز نواحي نيمه جلگه اي نيز رشد مي نمايد .
گونه هاي ديگري از اين گياه كه مورد تغذيه شتر قرار مي گيرد عبارتند از S.Foetida ، S.Kali ، S.Spionsa و S.Vermiculata .

9ـ برشنك Pennisetum Spp
يكي از انواع ارزن است كه براي چرا و سيلو مورد استفاده قرار مي گيرد . اين نباتات براي رشد و نمو و توليد محصول رضايت بخش احتياج به خاك هاي غني و حاصلخيز دارد . در شرايط مناسب علوفه سبز فراواني توليد مي كند و در يك فصل مي توان از آن چندين علوفه برداشت نمود . اين گياه داراي اكوتيپ هاي زيادي بوده و در مناطق گرمسيري فارس و خوزستان وهرمزگان به طور طبيعي مي رويد و در اراضي پرشيب و سنگلاخي براي جلوگيري از فرسايش خاك كشت مي شود . برشنك علاوه بر اين كه مورد استفاده بز و ساير دام ها مي توان قرار گيرد يكي از روئيدني هاي مورد استفاده شترمي باشد .

10ـ خيـــو Sporobolus Spp
گياهي است يكساله يا دائمي با سنبله هاي منفرد و ساقه هاي خشبي و سفت و مغزدار. بذرهاي اين گياهان به علت پوسته سفت و سخت مدت زيادي قدرت زايش خود را حفظ نموده مي تواند حتي چندين سال در شرايط طبيعي به صورت خفته باقي بماند . ساقه هاي بذر دهنده راست، صاف و خشبي است كه طول آنها تا يك متر نيز مي رسد . چنانچه دقت گردد در رأس خوشه اين انواع ، گل منفردي كه به بذر نشسته ديده مي شود . علوفه حاصل از اين گياه به صورت برگ هاي باريك اكثراً از سطح زمين يعني قاعده گياه خارج شده در زير ساقه گل دهنده مجتمع مي گردد .
ريشه اين گياه پراكنده مي شود و به علاوه تا عمق مناسبي در خاك فرو مي رود. اين گياهان با اغلب خاك ها سازش دارد ولي به طور كلي خاك هاي شني براي آن ها بهتر است و در خاك هاي مرطوب قليائي عملكرد بيشتري دارد . علوفه خشك انواع اين گياه ارزش غذائي چنداني ندارد .
از اين خانواده دو گونه S.Brockmanii S.Margwatus مورد مصرف شتر قرار مي گيرد .

11ـ علف چمني (چچم) Lolium Spp
اين گياه براي حيوانات داراي كيفيت علوفه اي مناسبي است. در صورت چراي مفرط و برداشت مكرر در چراگاه ها توليد بذر مي كند و چنانچه رطوبت و مواد غذائي كافي براي رشد در دسترس اين گياه قرار داده شود مي توان از آن در يك فصل چندين مرتبه محصول برداشت نمود . چچم را مي توان در پاييز و بهار كشت نمود، چنانچه منطقه مورد نظر داراي زمستان هاي سخت و سرد و خاك زراعي سنگين باشد بايد زمان كشت را به بهار موكول نمود. اين گياه به علت دارا بودن برگ هاي ظريف و ساقه هاي باريك علوفه خشك مرغوبي توليد مي كند .

12ـ چوج Salavadora Persica
اين درختچه از خانواه «سالوادوراسه» بوده كه در اطراف بندرعباس، ناي بند، ميناب و منطقه جاسك و چاه بهار ديده مي شود . درختچه اي است هميشه سبز با شاخه هاي صاف و براق كم رنگ و آويزان، برگ هايش استخواني، بيضي نيزه اي به ابعاد 5/3×2/1 سانتي متر و دمبرگ آن كوتاه به طول 5 ميليمتر گل آذين آن خوشه اي باز و محوري يا انتهايي راست ميوه آن شفت كوچك سرخ رنگ مي باشد .

13ـ كاورس Panicum Spp
انواع گونه هاي كاورس كه به تعداد فراواني در جهان پراكنده مي باشد ويژه مناطق گرمسير است . اين جنس از انواع ارزن بوده و داراي سنبله هائي كم و بيش بهم فشرده مي باشد . كاورس گياهي است علفي چند ساله كه مناطق سواحل جنوب حد فاصل بين بندرعباس و ميناب در مراتع آن به حد وفور يافت مي گردد . در منطقه جاسك سيريك به طرف سيستان و بلوچستان نيز گزارش گرديده است. گياهي است خوش خوراك كه مورد تعليف اكثر دام ها قرار مي گيرد. شتر نيز از اين گياه به خوبي تغذيه مي نمايد. برگ هاي آنان پهن و غلاف برگ هاي بي كرك و برهنه جهت تثبت شن هاي روان به كار مي رود . دوگونه اي از اين گياه به نام هاي P.Maximum ، P.turgidum جهت تغذيه شتر بيشتر بكار مي روند .

14ـ كنــار Zizyphus Spina – Christi
كنار درختي است كه مخصوص نواحي گرم خشك و نيم گرم جنوب كشور است . گرچه ارتفاع درخت كنار به بيش از هفت متر مي رسد ولي در منطقه به علت استفاده بيش از حدي كه در چرا از آن نشده است، اين درخت به صورت درختچه درآمده است. ميوه كنار در محل طالبين زياد دارد و به عنوان ميوه خوراكي براي انسان خريد و فروش مي شود . كنار داراي شاخه هاي زياد، بلند و نسبتاً با رنگ باز است. برگ هاي كنار تخم مرغي شكل و كشيده است كه از كوبيدن و سائيدن آن پودري به دست مي آيد كه «سدر» ناميده مي شود و براي شستشوي موي سر از آن استفاده مي گردد .
كنار درخت و درختچه ايست كه بيشتر براي تعليف شتر مورد استفاده قرار مي گيرد . اين گياه با خشكي، كم آبي و مناطق گرم سازش دارد .

15 ـ كهورك Prosopis Stephaniana Spreng
درختچه ايست كوچك كه در بعضي مواقع ارتفاع آن در محل به چهار متر مي رسد داراي خار زيادي است كه با اشكال مورد تعليف دام قرار مي گيرد . اين درختچه داراي ميوه اي شبيه بادام زميني ولي بزرگتر از آن است كه در تغذيه احشام محلي نقش مهمي را ايفاء مي كند . درختچه از تيره لگومينوز است و ميوه آن داراي ارزش غذائي نسبتاً خوبي است ، شتر علاوه بر استفاده از ميوه آن از سرشاخه هاي جوان آن استفاده مي نمايد، برگ آن مركب و داراي تعدادي برگچه هاي باريك مي باشد .

16ـ دوني Medicago Spp
مرغوب ترين گونه علوفه مرتعي است . اين گياه از خانواده لگومينوز بوده و به آن اصطلاحاً شبدر وحشي نيز مي گويند . گياه يكساله بوده كه در حوالي نهرهاي آب مزارع نخليلات و مركبات و خصوصاً مزارع صيفي مخصوصاً در سال هاي پرباران به حد كافي مي رويد ارزش آن در بازار از تمام انواع علوفه هرز باغات كه به صورت بسته بندي شده بفروش مي رسد بالاترين مي باشد .گونه اي از اين گياه به نام M.Polymorpha مورد تغذيه شتر قرار مي گيرد . 

17ـ استبرق Calotropis
درختي مخصوص مناطق گرمسيري است كه سرماي زمستان هاي آن به زير صفر نرسد از اين درخت در قديم بالاخص در مناطق گرمسير مثل خوزستان ابريشم تهيه مي نمودند . چون اندام هاي اين درخت شيرابه سفيدرنگي دارد اهالي معتقدند كه شيرابه آن مي تواند درمان بعضي از دردها را بنمايد. از اين درخت علاوه بر تهيه ابريشم مي توان كاغذ ، كائوچو يا در مواردي خاص علوفه تهيه نمود . 
استبرق برگ هاي پهن و متقابل دارد كه فاقد دمبرگ بوده و پشت و روي آن را كرك هاي سفيدرنگ و بسيار ظريف پوشانيده است . قطر برگ هاي اين درخت به حدود دو ميلي متر مي رسد . شترها معمولاً از برگ هاي تازه اين گياه تغذيه مي كنند .

18ـ لاتـــي Crotalaria Spp
گياهي است از خانواده «لگومينوز» بوده كه در اطراف بندرعباس خصوصاً جاده ميناب بندرعباس وجود دارد . درختچه اي است كوچك كه انتهاي شاخه هايش خار مانند است و برگ هاي آن محدود و به واسطه موهاي ابريشمين خود سفيد رنگ به نظر مي رسد و شامل 3 برگچه است . لاتي از نباتاتي است كه صرفاً شتر آن را مورد تعليف قرار مي دهد و شترها از برگه هاي تازه C.Pycoostachya در موريتاني تغذيه مي نمايند . شترهاي ايراني نيز از برگ هاي تازه C.frufuracea تغذيه مي نمايند .

19ـ خارخسك Tribulus terrestris
گياهي از نوع نباتات يكساله تابستاني است كه به حد وفور يافت مي شود . اين گياه معمولاً در نواحي بياباني ، حاشيه كوير و نقاط كوهستاني كشور وجود دارد و به علت اين كه خاردار مي باشد، دام هاي ديگر كمتر از آن استفاده مي كنند اما شتر به راحتي بر آن تغذيه مي نمايند .

20ـ شنبليله Trigonella
اين گياه شبيه يونجه است با اين تفاوت كه برگ آنها كوتاهتر و گل شان زرد رنگ، ريشه هايشان بسيار قوي و ساقه هايشان منشعب و نيمه راست مي باشد . اين انواع ويژه نواحي كوهستاني بوده و در مراتع طبيعي در گوشه و كنار يافت مي شود . اين گياه به علت خوشخوراكي مورد چراي مفرط قرار مي گيرد .


21ـ كهور Prosopis Spp
از خانواده «لگومينوز» بوده و به صورت درختاني بلند و تنومند وجود دارد محل رويش و پراكنش اين گياه در جنوب كشور، بندرعباس، جيرفت و بلوچستان است و در هرمزگان نيز در اكثر نقاط وجود دارد . برگ هاي آن مركب مضاعف وداراي 3 ـ 2 جفت برگچه مركب مي باشد . هريك از آن ها شامل 12 ـ 6 جفت برگچه مي باشد . ميوه آن دو غلافه و نازك به شكل لوبيا مي باشد و براي دام بسيار خوشمزه مي باشد و خصوصاً گوسفند و بز از ميوه آن استفاده مي نمايند . شترها معمولاً از برگ خشك اين درختان تغذيه مي كنند و دو گونه آن به نام هاي P.Spicigera ، P.Africana مورد تغذيه شتر قرار مي گيرد .

22ـ اسكنبيل Calligonum Spp
انتشار اين گونه از مصر و عربستان و سوريه تا ايران و افغانستان و پاكستان مي باشد و در نقاط مختلف خشك و نيمه خشك كشور مخلوط با گونه هاي ديگر ديده مي شود. در بندرعباس ، جاسك، ايرانشهر، طبس، كرمان و خوزستان انتشار دارد ارتفاع اين درختچه حدود 2 متر با انشعابات زياد موجدار و بهم بافته است . برگ هايش درفشي است و سريع مي ريزد طول برگ حدود 5 ـ 1 ميلي متربوده و ميوه دوكي شكل 13 ـ 12 ميلي متر طول دارد. اين درختچه مورد تعليف انواع دام مخصوصاً شتر قرار مي گيرد .

23ـ آسـه Lycium 
اين نباتات معمولاً در مناطق كم باران خصوصاً حواشي ساحل روئيده و به جز شترها و گاهي اوقات بزها، ساير دام ها نمي توانند از اين گياه تغذيه نمايند . اين درختچه از خانواده Solanaceae مي باشد. علاوه بر بندرعباس و آذربايجان، ميانه، زنجان، دشت گرگان، شيراز و خوزستان و بلوچستان وجود دارد. برگ هايش باريك كشيده طول برگ ها 10 ـ 5 برابر پهناي آن است. اين گياه را در زبان محلي « زهير» گويند .

24ـ قيــچ Zygohyllum Spp
يكي از انواع بوته هاست كه در مناطق نيمه بياباني ، بياباني و جلگه اي ايران به وفور يافت مي شود . ارتفاع قسمت چوبي اين گياه بيش از يك متر نمي باشد . اين گياه جهت تغذيه شتر مورد استفاده قرار مي گيرد و بنابر گزارشات رسيده سه گونه از اين گياه به نام هاي Z.atriplicoides ، Z.Album ، Z.Coccineum مورد تغذيه شتر قرار مي گيرد .

25ـ گـــز Spp Tamarix 
يكي از انواع درختان مناطق بياباني و نيمه خشك است كه شتر از شاخ و برگ آن تغذيه مي كند و باتوجه به منابع موجود به نظر مي رسد كه شترهاي كشورهاي عربي از اين درختان جهت تغذيه استفاده نمي كنند .


26 ـ گــون Spp Astragalus
گياهي علوفه اي از خانواده «لگومينوز» مي باشد وداراي انواع بسياري است و تقريباً تمام انواع آن خوش خوراك مي باشد. اين انواع بسيار گوناگون است برخي علفي و يا چوبي بدون ساقه و بعضي ديگر داراي ساقه كوتاه در روي زمين و بالاخره عده اي داراي ساقه هاي خوابيده روي زمين يا راست مي باشند . دامنه پراكندگي آن ها از آذربايجان تا فارسو از شمال تا خراسان مي باشد . اين گياهان معمولاً در برابر چراي مفرط مقاوم مي باشد . گياهان اين گونه داراي رشد سريع و دوام چند ساله بوده با بذرپاشي طبيعي مي تواند تكثير پيدا نمايد .

27ـ تـــاغ Haloxylon Spp
درختي است كه در مناطق جلگه، نيمه بياباني و بياباني رشد مي كند و گاهي ارتفاع آن تا چندين متر مي رسد . داراي شاخ ها و شاخك هاي شكننده و برگ هاي ريزي است كه شترها به راحتي بر روي آنها تغذيه مي كنند . اين درخت در مناطق حاشيه مديترانه ، مصر، سوريه، لبنان، اردن، صحراي سينا و ايران پراكنده است و بنا بر گزارش محققين ، شتر بر روي دو گونه از اين گياه به نام هاي H.Articulatum ، H.Salicornicum تغذيه مي نمايد .

28ـ نيــل Indigofera Spp 
گياهي است از خانواده « لگومينوز» چند ساله است كه بيشتر در مناطق نيمه گرمسيري مي رويد و در سيستان و بلوچستان، هرمزگان و خراسان يافت مي شود . گونه هاي متعددي از اين گياه به نامهاي I.ARRECTA ، I.INTRICATA ، I.SPINOSA ، I.SCHIMPERI ، I.RUSPOLI ، I.DBLONGIFOLIA مورد تغذيه شتر قرار مي گيرد و شترها معمولاً از همه اجزاي اين گياه جهت تغذيه استفاده مي كنند .

29 ـ درمنــه Artemisia Spp
يكي از گياهان مشخص مناطق جلگه اي مي باشد كه در مناطقي مانند تهران، خراسان، كرمان و مناطق جنوبي كشور ديده مي شود و اغلب با گياهان غير نمك دوست از خانواده اسفناج همراه است و يا جانشين آنها مي گردد . دو گونه از اين گياه به نام هاي A.CAMPESTRIS و A.HERBA-ALBA مورد تغذيه شتر قرار مي گيرند .

30ـ خارگوني Noaea Muctonata
گياهي بوته اي است كه فلور جلگه اي ايران است و تقريباً در تمامي نواحي ديده مي شود .


منابع مورد استفاده :

1ـ گودرز شيدائي ـ ناصر نعمتي ـ مرتعداري نوين و توليد علوفه در ايران ـ وزارت كشاورزي و عمران روستائي تهران سال 1357
2ـ هادي كريمي ـ مرتع داري انتشارات دانشگاه تهران چاپ سوم 1356 تهران .
3ـ محمد هاشمي ـ گياه خارشتر ـ نشريه سازمان جنگلها و مراتع كشور ـ وزارت كشاورزي تهران سال 1365
4ـ محمد رضازاده ـ شتر و اهميت آن در كشور و استان هرمزگان ـ امور دام جهاد سازندگي استان هرمزگان سال 1370 .
5 ـ موسسه تحقيقات جنگل ها ومراتع ـ گل ها وگياهان مناطق خشك ونيمه خشك وكويري ايران ، جلد اول ، نشريه فني شماره 15 ، چاپ اول 1355 ، تهران ايران .

6- WARDEH , et.at (1990) = The Nutritive Value of prefred Plant species By camels – PP:8-14-ACSAD DAMAS SYRIA

تاليف : دكتر احسان مقدس

منبع : مرکز مقالات کشاورزی سايت کشاورز تنها

سياه زخم يا Anthrax در شتر

شاربن يا سياه زخم، بيماري واگير فوق حاد و يا حادي است كه تمامي حيوانات اهلي و انسان را مبتلا مي سازد و به وسيله سپتي سمي، بزرگ شدن طحال ، مرگ ناگهاني، و خونريزي در بافت هاي زيرجلدي و سروزي و ترشح خون سياه رنگ از منافذ طبيعي كه منعقد نمي شود، مشخص مي گردد. عامل ايجادكننده بيماري با سيلوس انتراسيس مي باشد. و در محيط خارج از بدن داراي مقاومت زيادي است. به گونه اي كه در زمين هاي مرطوب مي تواند تا شصت سال زنده بماند. 


HIGGINS.1983 معتقد است بيماري شاربن در شتر با وجود ندرت آن جدي ترين و مهمترين بيماري باكتريايي در شتر بشمار مي رود. 


اپيدميولوژي : بيماري شاربن در شتر از اتيوپي، مراكش ، پاكستان، چاد وشوروي سابق گزارش شده است. در ايران همه ساله تعدادي ازشترها عليه بيماري مايه كوبي مي*گردند ( فيروزي 1367 ) . و هم چنين MUSTAFA.1987 بيماري را در شترهاي سوداني و ABDURAHMAN .1991 در شترهاي سومالي گزارش كرده اند. 


GATT RUTTER& MACK.1963 اظهار مي دارند كه بيماري در تمامي مناطق سكونت شترها اتفاق مي افتد و قبايل دارنده شتر به خوبي با اين بيماري آشنا هستند. 


حيوانات آلوده و لاشه آنان منبع انتشار بيماري به شمار مي روند، هرچند كه برخي از چراگاه ها نيز ممكن است به عامل بيماري زا آلوده باشند. ابتلاي به بيماري از طريق دستگاه گوارش هنگام خوردن غذا و يا نوشيدن آب آلوده صورت مي گيرد و همچنين محل نيش مگس شتر در محوطه بيني حلقي مي تواند راه ورودي خوبي براي باسيل باشد. بعلاوه ممكن است توسط مگس هاي گزنده اي نظير تابنا و يا مگس هاي بيني Cephalopina titillator از حيوان بيمار به حيوان سالم منتقل شود. 


انتشار بيماري با تغييرات آب و هوائي و جوي ارتباط مستقيم دارد و مشاهده شده هنگامي كه درجه حرارت محيط اطراف به بيش از 15 درجه سانتيگراد برسد انتشار بيماري فزوني مي گيرد. طبق نظر CROSS .1921 ، GATT RUTTER .1967 و RAWAT و همكارانش (1990) بيماري شاربن در كشور هندوستان در بين شترها شايع است و با مرگ ناگهاني مشخص مي شود. 


CROSS معتقد به وقوع شاربن در طول فصول باراني و بعد از آن مي باشد و مي گويد ممكن است بيماري بومي شده و باعث تلفات قابل ملاحظه اي شود. 


HIGGINS. 1983 اظهار مي دارد يك مورد در خليج فارس مشاهده شد كه چهارنفر شتر در ظرف 24 ساعت پس از تغذيه در نزديكي حوضچه آبي تلف شده اند. اگرچه لاشه ها تا زمان آزمايش كاملاً تجزيه و فاسد شده بودند، علائم گزارش شده نشان داد كه دام ها به علت شاربن از پاي درآمده اند. 


شاربن به شدت موجب ترس چادر نشينان پرورش دهنده شتر مي گردد . آن ها به اين بيماري اسامي بسيار متفاوتي داده اند واز خطرهاي آن كاملاٌ آگاهند . شاربن يكي از مهم ترين بيماري هاي مشترك بين انسان و دام در مناطق گرمسيري است و همواره از طريق عفونت يك حيوان با باسيلوس آنتراسيس به وجود مي آيد . عامل مي تواند از طريق جلد ، روده و يا از طريق هوا وارد ميزبان انساني شود . ZHEGLOVA & PUNSKII .1985 شيوع شاربن جلدي را در 37 نفر شتر آسيايي گزارش كردند كه با گوشت شتر بيمار در تماس بوده اند .MUSTAFA.1987 معتقد است كه شاربن همراه با تريپومونياز وجرب يكي از بيماري هايي است كه منجر به تلف شدن شترها مي گردد . يك شكل حاد يا فوق حاد شاربن در شترهاي جماز يافت مي شود كه منجر به مرگ ناگهاني بدون هرگونه علايم يا نشانه هاي باليني قبلي مي شود . 


عفونت به طور طبيعي از طريق دستگاه گوارش به دليل بلع غذاي آلوده يا آب مرداب به وجود مي آيد BOUE 1962. CURASSON .1947 اظهار نموده است كه خانواده تابانيده مي تواند شاربن جلدي را در شترهاي جماز ايجاد كند و باسيل شاربن حمل شده توسط نوزاد حشرات در بيني سفالوپينا تيتيلاتور مي تواند از طريق غشاهاي مخاطي آسيب ديده وارد بدن شود . 


BARAKAT وهمكارانش ( 1976 ) شيوعي از شاربن در مصر گزارش مي كنند كه بر اثر آن 123 نفر شتر در طي چهار روز تلف شدند و9 نفر آن ها سكته كردند.BARAKAT وهمكارانش ( 1976 ) معتقدند شيوع شاربن در گله شترجماز به دليل پرندگان مهاجر بود . اين شيوع با مراقبت شديد بهداشتي مصرف پني سيلين پروكائين و 50 سي سي آنتي سرم شاربن براي هر نفر شتر به مدت بيش از پنج روز كنترل شد . 


علائم باليني : 


دوره كمون بيماري بين 3 ـ5 روز است و ممكن است تا 14 روز نيز طول بكشد. مانند ساير دامها، شاربن در شتر ممكن است شروع ناگهاني داشته باشد و يك يا چند حيوان را كه قبلاً*از سلامت كامل برخوردار بوده اند تلف شده يافت ( HIGGINS , 1983 ) . 


 

بيماري به اشكال مختلف ظاهر مي شود كه اين اشكال عبارتند از : 


1ـ شكل فوق حاد : كه در اين شكل هيچ گونه نشانه و علايمي در حيوان مشاهده نمي شود و از مشخصات آن مرگ سريع و ناگهاني است كه به صورت سكته بروز مي كند و حيوان در عرض نيم ساعت مي ميرد. 


2ـ شكل حاد : اين شكل بيماري در سال 1927 توسط LESSE در هندوستان كشف گرديد و با تب ناگهاني توأم با لرزش و تنگي نفس و تورم شديد در ناحيه حلق مشخص مي گردد. كه اين تورم ممكن است تا منطقه گردن و يا تا زيرشكم و كشاله ران كشيده شود. نفخ همراه با دردهاي ناحيه شكم و قولنج روده اي قبل از مرگ كه معمولاً در ظرف دوازده ساعت فرا مي رسد ديده مي شود. 


SINGH & VASHISHTA .1977 نشاني هاي ديگري همچون تيره شدن ادرار شترهاي بيمار، بي اشتهائي نشخوار نامنظم، نشستن روي زمين و كشيدن سر به سوي جلو، تنفس سريع، دل درد، لگد زدن به زمين و عدم توانائي در ايستادن به سبب درد و مرگ ناگهاني طي چند ساعت بعد از وقوع علايم را ذكر مي كنند. و اضافه مي كنند كه اسهال ، مدفوع خون آلود و بيرون زدگي راست روده در بعضي حيوانات بيمار اتفاق مي افتد و شاربن در شتر غالباً با تورم زيرجلدي مشخص مي شود . 


البته CURASSON.1947 نيز از شكلي از بيماري كه در آن اسهال اتفاق مي افتد سخن گفته بود. 


3ـ شكل تحت حاد : درسال 1954 MARES وقوع اين شكل از بيماري را در ميان شتران سومالي گزارش كرد. در اين شكل ، دوره بيماري طولاني تر مي باشد و در آن بزرگ شدن گره لنفاوي سطحي مشاهده مي گردد. 


4ـ شكل ساده و تورمي : اين دوشكل بيماري توسط KOWALEWESKY 1912 در جمهوري قرقيزستان در آسياي ميانه كشف گرديد. كه در اين شكل بيماري ادماتوز و تورم بدن مشاهده مي شود . 


آثاركالبدگشائي : در صورت اطمينان از تشخيص صحيح بيماري، نبايد اقدام به كالبدگشائي كرد، زيرا سبب مي شود كه عامل بيماريزا توليد هاگ نمايد. و در خاك پخش و باعث انتشار بيماري شود. و از مهمترين مشخصات بيماري ايجاد نشدن صلابت نعشي و گنديدن سريع لاشه و خروج خون سياهرنگ و قير مانندي است كه لخته نمي شود واز منافذ طبيعي بدن خارج مي شود. دراين حالت اگر كالبد گشائي صورت گيرد بزرگ شدن طحال و تورم تمام اندام هاي داخلي مشاهده مي شود. 


تشخيص بيماري : از روي نشانه هاي بيماري مي توان به بيماري مشكوك شد و براي اطمينان مي توان از وريدهاي سطحي گوش گسترش خوني تهيه كرد و پس از رنگ آميزي با كربول فوشين و يا متلين بلوو يا گيمسا، و زيرميكروسكوپ نهادن گسترش مي توان با سيل هاي انتراسيس را مشاهده كرد كه به صورت انفرادي يا زنجيري در كنار هم قرار گرفته اند و در اين رنگ آميزي باسيل انتراسيس به شكل ميله بوده و غالباً آبي رنگ بنظر مي رسد كه به وسيله كپسولي صورتي رنگ احاطه شده است بيماري شاربن در شترها را بايد از بيماري سورا گزش مارها، خوردن گياهان سمي و شاربن علامتي تميز داد. البته تورم گازداري كه در شاربن علامتي ديده مي شود در شاربن وجود ندارد هرچند كه در بعضي از دامها، اثر نفخ و اتساع گازدار شكم در دام هاي تلف شده ديده مي شود و نبايد فراموش كرد كه شاربن عموماً ناحيه اي بوده و تاحدودي به فصل بستگي دارد وبعد ازريزش باران افزايش مي يابد. 


درمان و پيشگيري : در شكل حاد و فوق حاد بعلت سير سريع و كشنده اين بيماري ، درمان معمولاً انجام نمي شود اما در شكل تحت حاد مانند ساير دامها، پني سيلين و تتراسايكلين را مي توان به منظور درمان و يا پيشگيري در صورت شيوع بمياري در شترها بكار برد. و مقدار تجويز آن همان مقدار مورد استفاده جهت گاوهاي بزرگ است. 


و جهت پيشگيري بايد از باز كردن لاشه حيوانات مرده خودداري نمود و تمامي منافذ طبيعي بدن لاشه را با پنبه مسدود نمود و فوراً آن را دفن كرد. و يا همراه با بستر و زمين آلوده سوزانيد، گودالي كه لاشه را درآن دفن مي كنند لااقل بايد دو متر عمق داشته باشد و مقدار زيادي آهك زنده به منظور پوشانيدن اطراف لاشه مورد نياز است BLOOD & HENDERSON.1980 . تمام ادوات و وسائلي كه در تماس با حيوان بيمار بوده است بايد سوزانده شود و يا بايد به خوبي ضدعفوني شود و همچنين چراي حيوانات در چراگاه هاي آلوده بايد ممنوع گردد. 


جهت پيشگيري از بيماري در شترها مي توان از سرم ضد شاربن ويا واكسن هاي تهيه شده از هاگ ميكروب شاربن و يا با دادن مخلوطي از سرم و و اكسن به حيوانات ايمني خوبي د رحيوانات ايجاد كرد. 


HIGGINS .1983 معتقد است مايه كوبي با يك واكسن هاگدار حاوي سويه استرن Sterne غيرحاد باسيلوس آنتراسيس ( واكسن هاگدار شاربن، شركت ولكام ) به ميزان 1 ميلي ليتر تزريق زيرجلدي به طور سالانه مي تواند در شترهاي حساس ايمني توليد كند. 


MUSA و همكارانش (1993) گزارش نمودند كه بيماري شاربن در ماه فوريه 1988 در شهر كولبوس سودان و در نزديكي مرز چاد شيوع پيدا كرد و 6 نفر شتر و 10 نفر انسان به بيماري مبتلا شدند. كه اين ده نفر انسان به شكلي از اشكال، از طريق كشتارگاه ، پختن و يا خوردن گوشت با شترهاي بيماري درتماس بودند و پنج نفر از انسان هاي بيمار عليرغم درمان با آنتي بيوتيك فوت كردند. كه اين گزارش خطر انتقال بيماري از شترها به انسان را به وضوح گوشزد مي كند به همين جهت بايد در هنگام بروز بيماري تمامي موارد احتياطي فوق الذكر رعايت شود تا بيماري به انسان انتقال نيابد .

شتر داري واصلاح مرتع

مراتع كشور يكي از منابع مهم وحياتي سرزمين ما است وهمگي ما موظف به حفظ وحراست از اين منابع مي باشيم ، عوامل بسياري در تخريب مرتع موثر هستند ، كه از اين عوامل مي توان كمبود ميزان بارندگي ساليانه وكم آبي در مناطق خشك وكويري وتوزيع نامناسب آن به ويژه در نواحي بياباني ، وزش بادهاي شديد وطوفان ها ، خاك هاي شور وقليايي ، آسيب پذيري مراتع در قبال چراي بي رويه دام ، قطع درختان مرتعي توسط سودجويان ، هزينه زياد بوته كاري ونشاء كاري وكمبود اعتبارات در زمينه اصلاح مرتع را نام برد . در اين ميان از جمله مباحث مطرح در عرصه اصلاح مرتع ، اين مطلب است كه آيا شترها در تخريب مراتع نقشي دارند ؟ وبرخي از كارشناسان مرتع بر اين باور هستند كه در كشور ما شتران عامل تخريب مرتع مي باشند واز اين راستا جهت حفظ مراتع بايد اقدام به كشتار شتر وكاهش ندريجي شتران نمود ومادر اين مقاله به بررسي مسأله فوق الذكر پرداخته ايم وتمامي سعي ما بر اين است كه بدون هيچ گونه يكسونگري ومداهنه اين موضوع را از همه جوانب مورد بحث وگفت وگو قرار دهيم .

بنابر آمار دامي سال 1377 تعداد كل شتران كشور رقمي بيش از 143 هزار نفر مي باشد كه اين شتران به صورت بومي وبا نظام نيمه وحشي در مناطق خشك ونيمه خشك كشور به ويژه استان هاي سيستان وبلوچستان ، خراسان ، يزد ، كرمان وسمنان پراكنده اند . بنابر همين آمار تعداد كل گوسفندان كشور 52743000 رأس گوسفند وتعداد كل بزهاي كشور 25757000 رأس بز بوده است كه اگر هر گوسفند را يك واحد دامي وهر بز را 8/0 واحد دامي وهر شتر را 7 واحد دامي محاسبه كنيم . در اين صورت 52743000 واحد دامي گوسفند و 20605000 واحد دامي بز و 1001000 واحد دامي شتر خواهيم داشت . در اغلب استان هاي كشور گوسفند وبز وحتي گاوها وگوساله ها علاوه برتعليف دستي جهت تغذيه تكميلي به مراتع فرستاده مي شوند . اما شتران معمولاً تغذيه دستي نمي شوند واغلب جهت تغذيه متكي بر مراتع مي باشند ، هرچند كه در برخي از پرواربندي ها شتران نيز تغذيه دستي مي شوند اما به علت كمي موارد ذكر آن ها حائز اهميت نيست . حال با يك بررسي ساده مي توان به اين نتيجه رسيد كه بيش از 73 ميليون واحد دامي گوسفند وبز ويك ميليون واحد دامي شتر ، جهت تغذيه از مراتع كشور استفاده مي كنند ودر حقيقت فشاري كه از طرف گوسفند وبز برمراتع وارد مي گردد به مراتب بيشتر از فشاري است كه از طرف شترها بر مراتع وارد مي شود . البته نبايد فراموش كرد كه اكولوژي گياهي كوير به گونه اي است كه معدود حيواناتي قادر به ادامه حيات وتغذيه از آن مي باشند .

مهم ترين اين حيوانات بز وشتر هستند كه هردو در زمره مصرف كنندگان گياه در كوير مي باشند . در اين ميان ، بز به عنوان آفت مراتع شناخته شده وچگونگي استفاده از گياهان مرتعي توسط بز خود گواه صحت اين مدعا است .
بز به دليل عادت ونوع حركت سر وفك ها در موقع تغذيه به كمك آرواره هاي قوي خود گياهان مرتعي را گرفته وبا ضربه آن را همراه با ريشه از خاك خارج مي كند وبدين علت به عنوان موجودي مخرب در مراتع شناخته مي شود وچون رشد وامكان ادامه حيات بز در مراتع به گونه اي چشمگير مي باشد وبا توجه به دوبار زايش بز در سال ، بدون در نظر گرفتن رشد مرتع مرتباً بر جمعيت بز افزوده واز تراكم علوفه هاي مرتع كاسته مي شود . اما شتر با راندمان توليد مثل كمتر ، هر سه سال دوبار زايش مي كند وبرخلاف بز ، شتر موجودي است آرام با لب هاي فوق العاده عضلاني وحساس كه قادر به استفاده از علوفه خار دار وخشبي مي باشد .

شتر از مراتع با تأني ووقار خاص استفاده مي كند ودر موقع گرفتن علوفه به گياه ضربه وارد نكرده وبا كمك لب هاي قوي ودندان ها گياه را قطع نموده ودر طي اين عمل به هيچ عنوان ريشه گياه را ازخاك خارج نمي كند ولذا حداقل تركيب دائمي مراتع را به هم نمي ريزد وتخريبي در مراتع به وجود نمي آورد ، از سويي شتر مي تواند به عنوان يك كنترل كننده پوشش هاي گياهي در مراتع در نظر گرفته شود . او با استفاده از علف هاي هرز با عمر كوتاه وخارهاي كويري امكان رشد واريته هاي مفيد ودانه دار وعلوفه اي مرتع را فراهم مي آورد ودر ضمن تماس وتغذيه از گياهان بذري موجب ريزش وپراكندگي وبارور كردن بذرها به شكل كاملاً متراكم در سطح مي شود . 

علاوه بر آن شتر حيواني است كه قادر به خوردن طيف وسيعي از انواع گياهان خوشخوراك وبدخوراك ودرختان و درختچه هاي كويري است ، به همين علت در هنگام چراي شتر در مراتع بر خوردن گونه معيني اصرار نمي نمايد ، بلكه از همه گياهان مرتعي به صورت موزون ويكنواخت استفاده مي نمايد . در حالي كه بزها فقط سراغ گياهان خوشخوراك مرتع رفته وتا از ريشه خارج كردن گياه دست از تغذيه آن برنمي دارند . هم چنين شترها به علت ساختار تشريحي بدن وداشتن گردن دراز وپاهاي بلند وكشيده در هنگام تغذيه بر درختان ودرختچه هاي كويري اقدام به خوردن سرشاخه ها نموده ودر حقيقت گياه را با اين كار هرس مي نمايند .

شترها بدون توجه به خوبي يا بدي مراتع روزانه تا شعاع 10 كيلومتري محل سكونت خود در مراتع راهپيمايي مي كنند واز هرگياه مقدار كمي مي خورند ، اين عادت حيوان باعث مي گردد تا مراتعي كه تعداد شتر ، متناسب با ميزان نباتات مرتعي است ، تحت ضوابط وشرايط خاص وبا پرورش مناسب اين حيوان به نابودي كشيده نشود .از جمله مسايلي كه مي تواند در كاهش تخريب مراتع تاحدودي موثر باشد ، مسأله احداث آبشخورهاي مخصوص شتر ويا ساير دام هاي اهلي است .كه اين آبشخورها بايد در فاصله هاي معيني در مناطق مختلف كوير ومراتع احداث شوند ، وجود اين آبشخورها به ويژه در فصل گرما داراي اهميت زيادي است چه اين كه تعداد كم اين آبشخورها باعث مي شود كه شترها وساير حيوانات اهلي در اطراف آن متراكم شوند واين تراكم باعث تخريب مراتع اطراف آبشخورها مي گردد ، در حالي كه با افزايش تعداد آبشخورها به اندازه كافي ، دام ها در محدوده گسترده تري از مراتع پراكنده مي شوند واين باعث كاهش فشار بر روي مرتع مي گردد ودر پايان منجر به تعادل دام ومرتع مي شود . تمامي كارشناسان مراتع بر اين باور هستند كه عوامل بسياري در فرسايش وتشديد فرسايش مراتع دخيل هستند كه از جمله اين عوامل مي توان ، بهره برداري خارج از فصل مراتع (دير رس وزدورس بودن چرا ) ، تبديل مراتع به زمين زراعتي ، بهره برداري ممتد وغير اصولي از مراتع ، طولاني بودن مدت بهره برداري در طول سال ،كمبود فرصت هاي شغلي در ساير بخش هاي اقتصادي جامعه ، فقدان سياست هاي روشن ومشخص ودر نهايت كمبود اعتبارات را مي توان نام برد .
كارشناسان اضافه مي كنند كه اگر مشكل كمبود اعتبارات نيز رفع شود ، بازهم به دليل وجود مشكلات اساسي وزير بنايي ياد شده ، برنامه به درستي به سامان نخواهد رسيد .

آمار رسمي ارائه شده در شماره 39 مجله تخصصي جنگل ومراتع ايران در مورد سير نزولي كيفيت مراتع در مقايسه با ميزان احيا واصلاح آن حاكي است كه ساليانه 800 هزار تا يك ميليون هكتار از مراتع كشور به سمت كويري وبياباني شدن پيش مي رود . در صورتي كه برنامه اصلاح واحياي مراتع تنها در سطح 300 هزار هكتار انجام مي گيرد . در واقع ، عمليات اصلاح واحيا 30 درصد از ميزان تخريب مراتع را ترميم مي كند .
بنابر اين با توجه به مطالب فوق الذكر نتيجه گيري مي شود كه دليل تخريب مراتع كشور يك سري مشكلات زنجيروار است كه در اين ميان نقش شتران وچراي آن ها در مراتع كويري ونيمه كويري كشور نقش ملموس وتعيين كننده اي نيست . ولي به هرحال براي جلوگيري از هرگونه خطر احتمالي براي مراتع وبهبود روش هاي سنتي شتر داري ، موارد ذيل پيشنهاد مي گردد :

1 – نظام سنتي شترداري كه شتران به صورت وحشي وبدون ساربان در بيابان وكوير رها مي شوند نظام مطلوبي نيست وبايد اصلاح گردد . بدين گونه كه تمامي شترداران بزرگ موظف به استخدام يك ساربان ويا بيشتر گردند وپس از دريافت پروانه شترداري ، در تنسيق وهماهنگي با اداره كل جنگل ها ومراتع اقدام به اخذ پروانه چرا در مراتع منطقه نموده وتعهد نمايند كه در اصلاح تخصيص يافته با نهاد ذيربط همكاري نمايند ونحوه كار آن ها تحت نظارت اداره كل جنگل ها ومراتع باشد .

2 – معاونت امور دام بايد با احداث آبشخورها در مناطق مختلف كشور ، از تخريب مراتع اطراف آبشخورهاي فعلي به علت تراكم بيش از ظرفيت مرتع در آن ها جلوگيري نمايد .

3 – بايد از چراي دام در مراتع فقير درجه 5 جلوگيري كرد .

4 – شتر داري در كشور بايد با پتانشيل توليد علوفه واصلاح مراتع همراه وهمگام باشد تا آسيبي به منابع طبيعي كشور وارد نشود .

5 - سياست ترويج وتوسعه كمي شتر داري بايد متناسب با توسعه كمي وكيفي مراتع باشد ، در غير اين صورت ، اين كار ، كاري غير منطقي بوده وبه ضرر كشور خواهد بود .


منبع :مجله سنبله شماره 114 ، ص 58 

تاليف : دكتر احسان مقدس

كلياتي درباره شتر

مقدمه


مقاله حاضر در حقيقت متن كامل نشريه اي است كه توسط سرپرست آموزش سازمان تغذيه و كشاورزي وابسته به سازمان ملل متحد در افغانستان و اتيوپي تدوين شده است و توسط مركز آموزش دامپزشكي وزارت كشاورزي يمن به زبان عربي ترجمه شده است و از اين زبان به فارسي ترجمه شده است .

اطلاعات عمومي
شتر حيوان نشخوار كننده ، بدون شاخ و زوج سمي است كه به گروه پستانداران تعلق دارد . شتر داراي چهار اندام خلفي و قدامي بلند و قوي است كه هر كدام به كف پائي عريض و خشن منتهي مي گردد كه داراي ناخن هائي ضعيف و رشد نايافته بوده و براي راه رفتن بر روي شن هاي صحرا سازگاري يافته است اين حيوان داراي گردني دراز و منحني است . سر شتر مستطيل شكل و لب هاي بالائي او شكافته است . دندان هاي پيش و نيش وي قوي و برنده است و توانائي گاز گرفتن عميق را به حيوان داده است . 
شتر آسيائي دو كوهانه است كه كوهان اول بر روي كمر و كوهان دوم بر روي كپل حيوان قرار دارد و شتر در آن اقدام به ذخيره سازي غذا مي كند . رنگ پشم اين گونه شترها سرخ – خاكستري است و پشم ها به صورت انبوه و بلند در پشت گردن و در اطراف بخش بالائي اندام هاي خلفي و قدامي رشد مي كنند. تعداد زيادي از اين گونه شترها در منطقه آسياي ميانه وجود دارد كه برخي از آنها جهت سواري مورد استفاده قرار مي گيرند.
گونه ديگر شتر ، شتر عربي يا يك كوهانه است كه اين شتر در صحراهاي كشورهاي عربي و آفريقائي وجود دارد .
شتر حيوان مفيدي است وكاربردهاي فراواني دارد . اين حيوان علاوه بر اينكه وسيله اصلي رفت و آمد ساكنين صحراست ، از سوئي ديگر مي تواند غذاي آدمي و وسايل مورد نياز ديگر را به انسان عرضه كند و انسان مي تواند بوسيله تغذيه با شير شتر و گوشت شتر ، تا هفته ها در صحرا زنده بماند . هم چنين مي توان از چربي كوهان به جاي كره استفاده كرد و پشم شتر را در ساختن خيمه ها ، پتو ، فرش ،‌لباس هاي پشمي ،‌طناب و ريسمان به كار برد . هم چنين مي توان از مدفوع خشك شده شتر براي روشن كردن آتش استفاده كرد و پس از كشتار شتر مي توان از پوست آن براي ساختن كفش ، و مشك و غيره ، ....استفاده كرد . شتر از حيواناتي است كه با محيط هاي خشك و بي آب و علف و صحرا سازگار شده واين سازگاري باعث شده است كه به خوبي قادرباشد آب و هواي گرم و خشك ، بي آبي و كم غذائي را تحمل نمايد .
كوهان ، عضوئي قابل توجه در شتر است كه فقط از چربي و عضلات تشكيل شده و در آن استخواني وجود ندارد و شتر درشرايط بي غذائي تا چندين روز مي تواند با اعتماد به وجود اين چربي و سوخت و ساز آن زنده بماند. 
كف پاي شتر حالت مخصوص به خود دارد و از دو بخش تشكيل شده است و كلفت و پهن است و مانع از اين مي شود كه پاي شتر درشن هاي ريز صحرا فرو رود . چشم هاي شتر داراي مژگان هاي بلندي است كه به همراهي پلك ها ، چشم ها را از طوفان هاي شني و از تابش شديد آفتاب محافظت مي كند . منخرين شتر داراي شكاف هاي طولي است كه شتر در هنگام تنفس مي تواند بيني را به خوبي از هم باز كند و بيشترين ميزان هوا را وارد ريه هاي خود كند و در هنگام بروز طوفان هاي شني بيني خود را ببندد . هم چنين شتر داراي فك درازي است كه به طور جانبي حركت مي كند و مي تواند عمل جويدن را به خوبي انجام دهد . شتر مي تواند بيشتر از هر حيوان ديگر بي آبي را تحمل كند ‌و اكنون آشكار شده است كه شتر به علت اختلاف زياد درجه حرارت بدنش مي تواند آب بدن خود را حفظ نمايد . زيرا كه از اين آب براي خنك كردن بدن استفاده نمي كند . درجه حرارت بدن شتر ثابت نيست و به آهستگي همراه با ارتفاع درجه حرارت محيط بالا ميرود و اين بدان معني است كه شتر آب بدن خود را از دست نمي دهد تا بدن خود را سرد نگه دارد ( كه اين كار در انسان از طريق عرق كردن صورت مي گيرد ) و در هنگام شب ، هنگامي كه درجه حرارت محيط پايين مي رود درجه حرارت بدن شتر نيز كاهش يافته و در هنگام صبح در پايين ترين درجه خواهد بود . 
دماي بدن شتر مي تواند در محدوده 7 درجه فارنهايت بالا و پايين برود در حالي كه در انسان فقط در محدوده 1 درجه فارنهايت بالا و پايين مي رود . 

خصوصيات شتر
لب هاي شتر داراي وسعت حركتي خو بي است و لب بالائي به دو بخش تقسيم شده است و ملاحظه مي گردد كه لب پاييني در شترهاي مسن بوضوح آويزان است . در اين حيوان نيز ، همانند ساير نشخوار كنندگان برروي فك پائيني شتر فقط دندان پيشين وجود دارد و اين دندان ها در فك بالائي وجود ندارد . دهان شتر هميشه باز است و حيوان صداهائ بلند و آزار دهنده اي از خود در مي آورد و هنگامي كه حيوان چنين صداهائي از خود در مي آورد اگر به دهان او بنگريم در موخره دهان مي توانيم توده اي سرخ رنگ را ببينيم كه احياناً تا بخش جلوئي دهان مي رسد و به نظر مي رسد كه وظيفه اين توده مرطوب كردن ناحيه انتهايي حنجره است و در نتيجه كمك مي كند حيوان در برابر تشنگي مقاومت كند . ( اين توده با لاخص درهنگام فصل جفتگيري ، كه شتر نر مست بدون دليل به ديگران حمله مي كند ، و بيضه ها و مثانه و اجزاي ديگر بدن را گاز مي گيرد ، در خارج از دهان نيز مشاهده مي گردد ) . 
شتر در بالاي پس سر خود غده اي نرم و مرطوب دارد كه وظيفه ترشحي آ‌ن در هنگام مستي شتر است . در حالي كه بقيه اجزاي بدن كاملا خشك مي باشد . در ناحيه مفصل پاها ‌،پوست شتر كلفت و خشن مي گردد كه به آن پينه مي گوئيم اين پينه ها بيشتر در جاهائي از بدن مشاهده مي گردد كه شتر بر روي آنها مي نشيند تا باقي بدن خود رااز اصطحكاك با زمين محافظت نمايد و هم چنين شتر در ناحيه جناغ سينه نيز پينه بزرگي دارد كه شتر را در هنگام نشستن بر روي زمين در حفظ تعادل كمك مي رساند . كوهان شتر يك توده چربي است كه حجم آن بر حسب شتر ، سن وي و سلامتي يا بيماري وي تغيير مي يابد . 
پاهاي شتر به گونه اي آفريده شده است كه حيوان را در هنگام راه رفتن بر روي شن هاي نرم ياري كند ، ولي به هر حال اين پاها با هر گونه زميني به جز زمينهاي گل آلود مناسبت دارد . اما سم هاي حيوان واضح و آشكار نبوده و در داخل بافت كراتينه كف پا فرار گرفته است . كف پا محكم بوده و داراي ناخن هاي سخت و كوتاهي در مقدمه است و هنگامي كه كف پا بر روي زمين گذاشته مي شود به خوبي منبسط مي گردد و باعث تثبيت پا بر روي شن ها مي گردد و اين در حالي است كه شتر با سختي فراوان بر روي زمين هاي گلي و لغزنده راه مي رود .
دستگاه گوارش شتر همچون ساير نشخوار كنندگان داراي معده چهارگانه است هر چند كه هزار لاي شتر ، رشد وتوسعه چنداني نيافته است . شتر داراي رفتار خاصي است . اين حيوان هر چند كه حيواني بردبار و آرام است اما احياناً وبه صورت ناگهاني مهاجم مي گردد (بالاخص در فصل جفت گيري ) و به همين جهت بهتر است كه در هنگام كار ،‌شتران نرو ماده از هم جدا گردند در اوقات ديگر شترها مطيع و آرام هستند . علي رغم اينكه در هنگام گرفتن افسار آنان و يا نهادن بار ، از خود صداهاي بلند آزار دهنده در مي آورند خطري نخواهند داشت و معمولا ً شتران اخته شده در مقايسه با شتران نر طبيعي آرام تر هستند . شتر نسبت به تحمل درد و در قبال بيماريها تا حدودي مقاوم تر از ساير دامها ست و هيچگونه علايم خستگي و ناراحتي از خود بروز نمي دهند . به همين جهت بايد كه به دقت آن ها را تحت نظر داشت زيرا در هنگام بيماري نيزبدون هيچگونه اظهار ناراحتي هم چنان به كار خود ادامه مي دهند .

نشانه هاي سلامتي 
دامپزشكان بايد در هنگام آزمايشات باليني شتر كاملاً بر حذر باشند، زيرا كه علي رغم آرامش و تحمل زياد ،‌اين حيوان مي تواند لگد بسيار محكمي بزند كه ممكن است تا شانه برسد . شتر هم چنين مي تواند دست ها و پاهاي خود را در محدوده وسيعي به عقب يا جلو حركت دهد بطوري كه اين حيوان مي تواندبا دست هاي خود نيز لگد بپراكند و ارتفاع لگد آ‌ن تا آرنج مي رسد و گفته مي شود كه شتر بعد از آن كه به انسان لگد پراكند و او را نقش زمين كرد بر روي او مي نشيند . 
به هر حال شتر هنگامي كه ايستاده باشد خطرناك است اما چون بنشيند آرام مي گيرد و بي خطر مي شود .شتر علي رغم اين كه صداهاي ترسناكي از خود در مي آورد اما به ندرت گاز مي گيرد . در هنگام معاينه دهان و سر حيوان بايد در يكي از طرفين شتر ايستاد زيرا كه احياناً شتراقدام به پرت كردن غذا و لعاب به طرف جلو مي كند . جهت هر كاري بايد در آغاز شتر را بوسيله طنابي بست . 
شتر سالم شتري است با سر افراشته و چشمان صاف ،‌ و گوش هاي برجسته و كوهان دائري شكل و بدن پر با انحناي اندكي به يكي از طرفين باشد . شتر سالم بايد براحتي راه برود و پينه موجود در زير جناغ سينه اش بزرگ و بدون زخم و ترك خوردگي باشد .
دماي بدن ،‌دليل خوبي براي شناخت سلامتي شتر است و همانطور كه قبلا ًتوضيح داديم درجه حرارت بدن شتر از وقتي به وقت ديگر تفاوت مي كند ، به طوري كه در صبح ها درجه حرارت پايين بوده و تاهنگام غروب آفتاب بتدريج بالا مي رود ، سپس دوباره شروع به پايين آمدن مي كند . در ذيل ميانگين دماي بدن شتر را در اوقات مختلف مشاهده مي كنيم :

متوسط درجه حرارت ميزان درجه حرارت 
ساعت 6 صبح 5/97 فارنهايت از 94 تا 6/98 فارنهايت 
ساعت 12 ظهر 0/99 فارنهايت از 95 تا 100 فارنهايت 
ساعت 6 بعد از ظهر 6/100 فارنهايت از 99 تا 7/101 فارنهايت 

درجه حرارت شتر درروز و شب هاي بسيار گرم به بالاترين ميزان خود مي رسد و ريزش باران باعث پايين آمدن درجه حرارت شتر به كمترين ميزان خود مي گردد و بطور كلي در هنگامي كه شتر در معرض آزار تعداد بسيار زيادي از مگس هاي آزار دهنده قرار مي گيرد ، درجه حرارت او به دليل درستي براي سلامتي او نخواهد بود. 
تعداد ضربان قلب شتر به شدت متفاوت است ولي به طور متوسط بين 28 تا 32 ضربه در دقيقه است و مي توان نبض شتر را با لمس شريان هاي زير زانوي شتر شمرد . تعداد دفعات تنفس شتر در هنگام استراحت 5تا7 مرتبه در دقيقه است و اگر از 12 مرتبه دردقيقه بيشتر بود نشان دهنده اين است كه شتر در وضعيتي غير طبيعي است. 

علايم بيماري
درجه حرارت حيوان در حالت بيماري بالا مي رود و چنانچه درجه حرارت حيوان در ساعت 6 صبح بيش از 6/98 درجه فارنهايت و در ساعت 6 بعداز ظهر بيش از 7/101 درجه فارنهايت باشد شتر تب دار به شمار مي رود . هم چنين از علايم بيماري ، بي اشتهائي ، توقف نشخوار ، افزايش ميزان نتفس ، خم كردن سرو گردن رو به جلو و ريزش اشك از چشم ها بر روي گونه ها است ، شتران تب دار معمولا ترجيح مي دهند كه در زير تابش خورشيد باشند و هنگامي كه شتر دچار دل درد مي شود همچون اسب ها رفتار كرده و در خاك مي غلتد و يا اينكه مي نشيند و پاهاي خود را درهر دو جفت بلند نموده و شكم خود را به زمين مي فشارد و سرعت تنفس وي به شدت افزايش مي يابد و گاهي اوقات شتر به تورم بافت استخوان مبتلا مي شود كه در اين حالت فاصله ميان دم و بازدم وي زياد مي شود و هنگامي كه حيوان واقعا مريض باشد آه و ناله مي كند اشك از چشمانش سرازير مي گردد و گاهي اوقات دندان هاي خود را به شدت به هم مي سايد ، ولي اين دندان قروچه در حالت مستي و هيجان جنسي و بعداز خوردن نمك نيز مشاهده مي گردد. 
اسهال در شتر دليل بيماري نيست زيرا كه ممكن است كه در نتيجه تغيير جيره غذائي شتر اتفاق بيفتد وهمچنين ديده شده كه شتر در اثر ترس و يا زخمي شدن نيز دچار اسهال شود . معمولا ًمدفوع شتر نرم و يك طرف بر آمده و از طرف ديگر فرو رفته است و اگر شتر دچار يبوست گردد مدفوع وي دائري شكل ، سخت و خشك خواهد شد . 

توليد مثل
شتر نر بر خلاف شتر ماده داراي فصل جفتگيري است و اين فصل جفتگيري متناسب با هنگام آمادگي شتر ماده جهت باروري است، و فصل جفتگيري در نيمه كره شمالي در ماه هاي آخرفصل زمستان است و دوره يا فصل مستي شتر ناميده مي شود ودر صورت وجود علوفه كافي فصل جفت گيري ازماه دسامبر آغاز شده و تا ماه مارس ادامه مي يابد . به هرحال شتر در ماه فوريه در حالت هيجان جنسي خواهد بود و علايم اين هيجان واضح و آشكار است و احتياج به شرح فراوان ندارد . چرا كه در چنين حالتي كه كام نر حيوان بزرگ شده و از دهان بيرون مي زند و اين امر بسيار واضح وآشكار خواهد بود . معمولاً بزرگترين و قويترين شتر گله اقدام به باروري شتران ماده مي نمايد ، و چنانچه دو شتر نر در حالت مستي در يك زمان وجود داشته باشند ،‌آن دو به جنگ پرداخته و شتر پيروز است كه اقدام به جفتگيري با شتران ماده نموده و شتر شكست خورده حالت مستي خود را از دست مي دهد . 
در اين فصل ، معمولا ًشتر نر به حيوانات ديگر و حتي انسان حمله مي كند و به آنها صدمات فراوان وارد مي كند و در اين فصل شترها كثيف ، آزار دهنده و كم رشد مي شوند و جهت جلوگيري از چنين مسائلي اقدام به اخته نمودن شتران كاري و باركش مي نمايند. ولي اخته كردن اگر در شتران كمتر از 6 سال سن انجام شود ، خود باعث حدوث تغييرات ناخوشايندي از لحاظ رشد استخوان ها و عضلات و قدرت تحمل شترها مي گردد. از سوئي ديگر اگر اخته كردن بعد از 6 سالگي انجام شود ممكن است كه عمل اخته كردن برايش خطرناك باشد و بهترين راه براي كنترل شتران اخته نشده در فصل مستي ، اين است كه آنان را به كار سخت و طاقت فرسا به گمارند . شتر در اين دوره بايد تمامي وظايف خود را انجام دهد و نبايد او را به حال خود رها كرد . 
معمولا ًخطراتي را كه شتر مي تواند به انسان وارد آورد گاز گرفتن است كه اين كار به وسيله دندان هاي نيش خود انجام مي دهد و به همين جهت بهتر است كه اين دندان ها رابا سوهان سائيده و كند ساخت تا ضرر ناشي از آنها كمتر شود . 
باروري شتر ماده درسن چهار سالگي شروع مي شود و ممكن است كه تا مدت 15 سال به زاد و ولد بپردازد و معمولاً شتر ماده هر دو سال يك بار مي زايد و مدت حاملگي شتر در حدود يك سال به طول مي انجامد و شتر ماده به مدت 6-12 ماه از بچه شتر مراقبت و نگهداري مي كند . 
بچه شتر در هنگام ولادتش ضعيف و ناتوان است ولي بعد از 24 ساعت از زايمان مي تواند به دنبال مادر خود راه برود و اگر قافله شترها در حالت حركت باشند و امكان توقف موجود نباشد معمولا ًبچه شتر تازه بدنيا آمده را در داخل خورجيني نهاده و بر پشت شتر ديگري مي بندند و شتر ماده به دنبال اين شتر حركت خواهد كرد . 
شتر ماده روزانه (5/4ليتر ) شير مي دهد و اين ميزان شير بر حسب ميزان تغذيه شتر و وضعيت سلامتي او تغيير مي يابد . دوره شير دهي معمولا ً از 7 تا 18 هفته طول مي كشد و بچه شتر معمولا ً در سن 15 ماهگي از شير گرفته مي شود . از شير شتر كره نيزگرفته مي شود . 

تغذيه 
شتر حيواني است كه در تغذيه علاوه بر علوفه مي تواند از درختان ،‌درختچه ها و علوفه خشك استفاده كند و با اضافه كردن حبوبات به جيره غذايي شتر ديده شد كه اين شتران بيشتر از شتران ديگري كه فقط بر درختچه ها تغذيه مي كرده اند فعاليت كاري داشته اند . ولي به هر حال تغذيه بيش از حد با حبوبات نيز مي تواند خطر آفرين باشد زيرا كه دستگاه گوارش شتر توانائي هضم مقدار زياد حبوبا ت را ندارند به همين جهت بايد در جيره غذايي شتر ميزان كمي ازكنستانتره و حبوبات باشد . همچون ساير نشخوار كنندگان شتر نيز بايد به مقدار كافي علوفه تناول كند و همچنين بايد به شتر بعد از غذا خوردن مدتي استراحت داد تا بتواند نشخوار كند . به هر حال مدت چراي شتر بايد 6 ساعت در روز باشد . شتران خوردن گياهان و درختچه هاي كوچك را ترجيح مي دهند ولي قدرت تميز گياهان سمي را از غير سمي ندارند. كاه و ساقه محصولات كشاورزي از غذاهاي مفيد براي تغذيه شتران به شمار مي روند . شتر توانائي خوردن علوفه و گياهان غير ثابت و متحرك را ندارند يعني فقط مي تواند گياهان و علوفه متصل به زمين يا درختان را بخورد . و به همين جهت براي شتر خوردن گياهان درو شده مشكل است . به هر حال شتران قدرت تميز غذائي ندارند و ممكن است كه اقدام به خوردن لباس ،‌گليم ، افسار و لجام بنمايد . 
اما از لحاظ نوشيدن آب ،‌شتر هر چه بيشتر كار كند به آب بيشتري نياز دارد و شتر مي تواند تا چند روز بدون نوشيدن آب زنده بماند . ولي بهتر است در صورت امكان در هر روز سيراب گردد و اگر شتر در مدت زيادي تشنه بود بايد در هنگام رسيدن به آب از پي در پي و به سرعت آب خوردن وي جلو گيري كرد جهت اين كار بايد در آغاز مقداري آب به او داده شود و سپس مدتي بعد باقيمانده آب را بنوشد . 
شتران معمولا ً آب راكد را بر آب جاري ترجيح ميدهند وشتر بايد در هنگام ظهر كه آب گرم شده است آب بنوشد .

تعيين سن 
دندان هاي شيري فك پايين مدت كوتاهي پس از تولد ظاهر مي گردند و بعد از دو ماه هر 6 دندان پيش كامل مي گردند و بعد از حوالي 12 ماه آن دندان ها سائيده مي گردند ولي هم چنان براي مدت 3 سال باقي مي مانند ولي در اين مدت بسيار سائيده مي گردند و هنگامي كه شتر به چهار سالگي رسيد فاصله ميان اين دندانها از هم زياد مي شود و فائده آن در چرا كاهش مي يابد . وقتي شتر به سن 5/4تا 5 سالگي مي رسد دندان هاي دائمي آغاز به ظهور مي كنند و در آغاز دندانهاي پيش دائمي ظاهر مي شود و هر سال دو دندان از دندان پيش ظاهر مي گردد. و هنگامي كه شتر به سن 7 سالگي رسيد تمامي دندان هاي فك پائيني او كامل خواهند بود و اضافه بر آن داراي دو نيش نيز خواهد بود كه در دو سوي فك پائيني وجود خواهند داشت . اين نيش ها وقت معيني براي ظهور ندارند ولي معمولا ً در سن 8 سالگي كامل مي گردند . اما در فك بالائي سه جفت دندان وجود دارد كه در دو سوي فك قرار گرفته اند و شبيه دندان نيش هستند و رشد و نمو آنها در سن 5-6 سالگي شروع شده و در سن 8 سالگي كامل مي گردد . در فك بالائي شتر هم چون گاو دندان هاي پيش وجود ندارد . 

شتران كار و باركش
شتران كار و باركش را بايد صبح ها و غروب ها در مرتع رها كرد تا چرا كنند اين شتران را نبايد بيش از 8 ساعت به كار واداشت . هنگامي كه شتر سه ساله مي شود مي تواند بارهاي سنگين را به وزن 125 تا 255 كيلوگرم و براي مسافت 23 كيلومتر در روز حمل كند . اين توانائي شتر سالم در حالت شرايط معمولي است و هميشه بايد توجه داشته باشيم كه شتر حيوان بردباري است و هيچگونه نشانه اي دال بر خستگي ،‌ناراحتي و تشنگي و گرسنگي و درد از خود بروز نمي دهد و به همين جهت ممكن است كه در اثر يكي از آنها ناگهان بر روي زمين بيفتد و تلف شود .
سرعت شتر در شرايط مناسب 5/4 كيلومتر در ساعت است . اما شتر سواري مي تواند 125 كيلوگرم بار را بردارد و با سرعت 5/7تا 9 كيلومتر در ساعت حركت نموده و درروز مسافتي معادل 48 كيلومتر بپيمايد . در هر ساعت بايد ده دقيقه به شتر استراحت داده شود و ادرار شتر به ميزان كم و به تدريج خارج مي شود و اين كار چندين دقيقه به طول مي ا نجامد .
شتران در هنگام شب كه درجه حرارت محيط پايين مي آيد در برابر سرما حساسيت دارند به همين جهت بايد رو اندازي مخصوص براي آنها فراهم كرد . شتران تا سن 15تا 20 سالگي مي توانند بارهاي سنگين را تحمل كنند و تا سن 30سالگي يا بيشتر مي توانند بعضي از كارهاي سبك را انجام دهند . بعضي از شترها ممكن است تا 50سالگي عمر كنند . 
در هنگام باركشي از شتر بايد توجه كرد كه زين مناسب باشد و ايجاد زخم بر روي پشت شتر نكند وچه بسا ديده شده كه درمان زخم هاي پهلوي شترها تا مدت ها به درازا كشيده شده است و به همين جهت بهتر است كه در زير زين پارچه هاي مناسبي قرار داد تا از فشار زين بر روي شتر كاسته شود و هر از چندي بايد اقدام به تعويض اين پارچه ها گردد . اين كار مي تواند تا حدود زيادي از ايجاد زخم و جراحات بر روي پشت شتر جلوگيري نمايد . 
منبع : الجمل : مركز التدريب البيطري و الانتاج الحيواني و زاره الزراعه، صنعاء ، الجمهوريه العربيه اليمنيه

تاليف : دكتر احسان مقدس

منبع : مجله آنلاين كشاورز تنها

جايگاه ( آغل ) شتر

بسياري از عوامل محيطي وتغذيه اي در پرورش شترها موثرند . مهم ترين اين عوامل عبارتند از : جيره غذايي ، جايگاه مناسب ، بهداشت جايگاه ، مديريت صحيح ، تهويه ونور كافي وتأمين آب شرب بهداشتي ، كنترل بيماري ها واحياناً واكسيناسيون در برابر برخي از بيماري هاي شايع وغيره كه مي تواند نتيجه بسيار مطلوبي در افزايش توليدات دامي وجلوگيري از مرگ ومير دام داشته باشد . بنابر اين توجه كافي به وضعيت جايگاه وآغل شترها وتهيه علوفه وغذاي مناسب ورعايت بهداشت امري ضروري در پرورش شتر به شمار مي رود . 
در حال حاضر معمولاً شتر داشتي به سه صورت چراي آزاد ، نيمه آزاد وبسته پرورش داده مي شود در حالت آزاد شترها مشابه دام وحشي در مراتع چرا و جفتگيري و زايش مي كند و شترداران هر از چند گاهي به منظور جمع آوري بچه شترها يا داغ كردن و يا ساير عمليات پرورش موقتاً اقدام به جمع آوري آنها مي كنند .
  در حالت نيمه آزاد گله شتر توسط ساربان چرانيده شده و تحت كنترل مي باشد. دراين حالت، با توجه به شرايط مختلف، تقريباً هر 50 شتر توسط يك ساربان با وسيله نقليه ( موتور سيكلت) و در حدود 20 نفر شتر بدون وسيله نقليه اداره مي شود. در چراي آزاد، شتر مي تواند به طور متوسط تا حدود 50 ـ 70 كيلومتر از منبع آب دور شده و سپس به طرف آن مراجعت كند در حالي كه در چراي نيمه آزاد اين فاصله بيش از 20 ـ 25 كيلومتر نخواهد بود .
  در چراي بسته ، شتردار شتر ها را در آغل هاي مناسب قرار داده ودر كنار ساير دام هاي خود به عنوان شترهاي داشتي ويا پرواري ، پرورش مي دهد . در اين روش علي رغم تأمين علوفه شتر به صورت دستي ، معمولاً شترها به صحرا نيز فرستاده مي شوند تا از ميزان هزينه مصرفي كاسته گردد اما به هر حال دراين روش غذاي مكمل وبرخي ويتامين ها واملاح معدني به جيره شترها اضافه مي شود ومعمولاً در اين حالت شترها از معدل رشد بالاتري نسبت به دو روش سابق برخوردارند وشتردار به سرعت از بروز بيماري در گله خود مطلع شده ومي تواند اقدام به درمان دسته جمعي شترها نموده وكانون هاي مخفي بيماري در گله خود را از بين ببرد . ضمناً شتردار به راحتي از فحل بودن ناقه ها مطلع شده ومي تواند به سرعت اقدام به تلقيح آنان نمايد كه اين امر نيز مي تواند باعث افزايش ميزان باروري در گله گردد . 
  در دو روش چراي آزاد ونيمه آزاد معمولا ً جايگاهي براي شتر در نظر گرفته نمي شود اما در روش بسته ، اين دام بايد در جايگاه مخصوصي جداي از دام هاي اهلي ديگر نگهداري شود .

جايگاه ( آغل ) شتر :
  بررسي ها نشان مي دهد كه شترها از مقاومت خوبي در قبال سرما وگرما برخوردارند . شترهاي دو كوهانه به علت داشتن پشم زياد در برابر سرماي شديد مقاوم هستند ومي توانند در برابر باد وبوران وطوفان هاي سرد كوهستان مقاومت نموده وراه خود را در مناطق سنگلاخي ادامه مي دهد . اين گونه از شترها در كشورهاي مغولستان وقزاقستان وشمال چين كه از سرماي شديد برخودار هستند نگهداري مي شوند . از سوي ديگر شترهاي يك كوهانه به علت ساختار خاص فيزيولوژيك خود به گرماي زياد مقاوم هستند ومعمولاً اين شترها در شمال آفريقا خاورميانه وهند وپاكستان نگهداري مي شوند وقادر به تحمل گرماي سوزان صحاري خشك وبي آب وعلف اين مناطق بوده ومي توانند گرماي تا 60 درجه ساني گراد ويا بيشتر را تحمل نموده ودر زير آفتاب سوزان كوير به راه خود ادامه دهند بديهي است كه در چنين شرايط محيطي از اشتهاي حيوان كاسته مي شود .
  يكي از دلايل رواج آغل هاي باز يا بهاربندها در پرورش شتر نيز همين مسأله مقاومت حيوان در برابر سرما وگرماي شديد است . در اين گونه آغل ها مسأله تهويه نيز به خودي خود حل شده است ، به ويژه كه اين مسأله در آغل هاي بسته بسيار ضروري ومهم است . چنان چه در پرورش شتر ، توليد شير مطرح باشد ، بايد به خاطر داشت كه ميزان توليد شير ارتباط مستقيمي با درجه حرارت محيط دارد وهرچه درجه حرارت محيط افزايش يابد وميزان آب موجود كمتر باشد ميزان توليد شير ناقه كمتر وكمتر مي شود ، از اين رو بايد براي توليد شير ، به اين امر توجه كافي مبذول نمود .

  شتر حيواني است كه در شرايط طبيعي مناسب و به صورت آزاد پرورش داده مي شود. يكي از نكات مثبت و امتياز اين دام نيز روش تغذيه و پرورش آن به صورت آزاد است. بنابر اين شتر نياز چنداني به استقرار در جايگاه هاي بسته و سرپوشيده ندارد و مي توان درمواقع ضروري شترها را در محوطه هاي محصور ( بهاربند) نگهداري كرد .
  شتر يك كوهانه شرايط سخت آب و هوايي را تحمل مي كند، ولي در سرماي كمتر از حدود 15 درجه سانتي گراد زير صفر نياز به سرپناه دارد . از طرفي، معمولاً در روش هاي پرورش آزاد ونيمه آزاد ، اداره گله از قبيل : پشم چيني، داغ كردن، درمان بيماريهاي پوستي، واكسيناسيون و احياناً شيردوشي و غيره معمولاً در محل هاي محصور كه در كنار آبشخورها وجود دارد انجام گرفته و سپس دام را روانه مرتع مي كنند . شتر در موقع زايش و همچنين بچه شتر تا يك سالگي كه دوره شيرخوارگي بچه شتر مي باشد و بخصوص تا سه ماهگي نياز به پناهگاه و مراقبت دارد كه مي توان در سيستم هاي آزاد ونيمه آزاد ، شترهايي كه اواخر دوران آبستني را طي مي كنند در جايگاه محفوظي نگهداري كرد تا پس از زايش و طي دوره شيرخوارگي بچه شترها ( بخصوص تا سه ماهگي ) آن ها را مجدداً روانه مرتع كرد . 
  در روش بسته وبه منظور پروار بندي مي توان شترها را در محل هاي محصوري مانند بهاربندها كه در حقيقت جايگاه هاي مسقفي است نگهداري كرد . در چنين جاهايي امكان برنامه ريزي غذايي وبهداشتي براي گله به راحتي امكان پذير است .
  به طور خلاصه از بررسي وضعيت استقرار و محل توقف شتر در مناطق حاشيه كوير مي توان به اين نتيجه رسيد كه در اين مناطق به عنوان اقدام اساسي بايد دراطراف آبشخورهاي اصلي و مناسب كه به عنوان مراكز ارتباطي گله ها در يك ناحيه هستند، اقدام به ايجاد بهاربند با قسمت بندي هاي فرعي همراه با انبار ذخيره كاه و ساير علوفه مورد نياز كرد تا گله هاي شتر و به خصوص گله هاي كوچك ( گله هاي كمتر از 10 نفر شتر) يكجا و به طور دسته جمعي از آنها استفاده كنند. اصطلاحاً اين مراكز ‌ايستگاههاي خدمات پرورشي و بهداشتي ناميده مي شوند .
  بنابر اين در مورد شترداران خرده پا كه از سيستم پرورش آزاد ونيمه آزاد استفاده مي كنند نيازي به صرف هزينه هاي سنگين جهت ساختن پناهگاه نيست و در صورت لزوم بايستي پناهگاهي موقت و كوچك براي شترهاي تازه زا و بچه هاي آنها و آن هم براي مدت محدودي از سال در نظر گرفت و براي بقيه گله كه در طول سال در مراتع مشغول چرا هستند از ايستگاه هاي ذكر شده در مواقع ضروري استفاده كرد ليكن در مورد گله هاي بزرگتر ( بيش از 20 نفر شتر مادر ) با توجه به اينكه معمولاً امكان پرواربندي نيز وجود دارد ايجاد تأسيسات لازم واستفاده از روش پرورش بسته توصيه مي گردد و همان طور كه گفته شد در مورد پروار بندي ها در اغلب موارد ايجاد جايگاه مسقف ضروري است .
  نكته حائز اهميت ديگر اينكه شتر نسبت به بيماري جرب حساس است ويكي از عوامل مستعد كننده در ابتلاي شتر به بيماري مذكور ، تراكم بيش از حد آن در يك محوطه بسته مي باشد .
  جهت ساختن جايگاه نگهداري شتر بايد توجه داشت كه جايگاه شتر به طور اساسي از بهاربندي كه داري ديوارهاي سرتاسري به ارتفاع سه متر باشد تشكيل مي شود . بهتر است شترهاي نر را در جايگاهي انفرادي قرار داد تا به كارگران و يا شترهاي بيمار ويا شترهاي آبستن صدمه نزنند ، همچنين بايد محل جداگانه اي را در مركز بهاربند جهت غذا خوردن اختصاص داد، به نحوي كه داراي آخوري به ارتفاع لااقل يك ونيم متر و به گونه اي باشد كه شترها بتوانند دورتادور آن جمع شوند. بايد آبشخورهايي نيز در جايگاه قرار داد. در وسط بهاربند بايد سايباني گذاشت كه چهار نفر شتر به راحتي بتوانند در زير آن بنشينند و هم چنين داراي ميخ هايي باشد كه بتوان افسار شترها را به آن بست .


  بهتر است جايگاه خاصي جهت نگهداري شترهاي ماده و بچه شترهاي شيرخوار در نظر گرفت تا آسيبي به اين بچه شترها وارد نيايد .
به علاوه ، بهتر است آغل هايي با ورودي و تهويه مناسب جهت نگهداري شترها در زمستان فراهم نمود، چرا كه شترها و مخصوصاً بچه شترها نسبت به سرماي زمستان شديد و پايين آمدن درجه حرارت محيط حساسند . در ورودي اين آغل ها بهتر است به اندازه 5/2 × تا 5/1 متر باشد . 
  آغل بايد كاملاً خشك وروشن بوده وهواي آزاد به خوبي در آن جريان داشته واز همه مهم تر آفتابگير باشد . در اين روش شترها مي توانند آزدانه حركت كرده وبين بهار بند وسايبان رفت وآمد كنند .
  بايد آغل ها را شمالي ـ جنوبي ساخت تا حد اكثر آفتاب به داخل آغل بتابد ودر صورتي كه در محل مزبور بادهاي تندي مي وزد ويا اين كه آغل در مناطق گرمسيري قرار دارد مي توان آغل ها را به صورت شرقي ـ غربي بنا كرد وبايد توجه داشت كه ديواره هاي آغل سيماني باشد تا بتوان به راحتي آن را سمپاشي كرد وكنه ها نتوانند در شكاف ديواره ها لانه كرده وتخم ريزي كنند . 



آغل شتر از قسمت هاي زير تشكيل مي شود :
1 ـ جايگاه مسقف 
2 - آبشخور 
3 ـ بهار بند 
4 ـ آخور
5 ـ انبار علوفه 

1 ـ جايگاه مسقف :
  اين محوطه يكي از اساسي ترين مكان هاي مورد نياز شتر مي باشد وجهت اين محوطه بايد روبه آفتاب ( شرقي غربي يا شمالي جنوبي ) وبرخلاف جهت باد باشد . حداقل مساحت آن براي نگهداري بيست نفر شتر بايد 8 * 15 متر باشد . شترها در اين مكان به استراحت پرداخته وعمل نشخوار كردن را انجام مي دهند . ديواره هاي اين جايگاه بايد سيماني باشد اما كف آن بايد با خاك نرم ويا شن وماسه پوشانده شود وبايد توجه داشت كه كف آغل نبايد به هيچ وجه سيماني گردد زيرا كه اين امر باعث صدمه ديدن نرمه كف پاي شتر مي گردد در فصل زمستان مي توان كف آغل را با لايه نازكي از كاه يا پوشال پوشاند .
2 - آبشخور :
  آبشخور بايد در وسط بهاربند ساخته شود ودر هنگام ساختن آن بايد توجه داشت كه شتر به علت ساختار آناتومي بدن خود ، گردن درازي دارد وبه همين علت در هنگام آب خوردن چنانچه آبشخور كم ارتفاع باشد اين امر ، باعث مي شود كه حيوان براي خوردن آب با مشكلاتي مواجه گردد ، از اين رو بهتر است كه آبشخور را با ارتفاع مناسب تهيه كرد تا حيوان بتواند به راحتي آب مورد نياز خود را تأمين كند . آبشخور ها بايد تميز ودور از هرگونه حلزون ويا زالو بوده واز هرچندي نظافت شوند 
3 ـ بهار بند :
  با توجه به اين كه شتر از دست ها وپاهاي بلندي برخوردار است بايد ديواره بهار بند را مرتفع وسرتاسري ساخت تا حيوان نتواند به راحتي از بهار بند بيرون آيد . بهتر است كه ديواره بهار بند به ارتفاع سه متر باشد .براي نگهداري بيست نفر شتر بهار بندي به مساحت 15 * 24 متر مورد نياز است . 


4 ـ آخور :
  همان طور كه در مورد آبشخور گفته شد ، آخور نيز بايد مرتفع باشد وارتفاع آن به يك متر تا يك متر ونيم برسد تا حيوان بتواند به راحتي از آن تغذيه كند . البته بايد ارتفاع آخور بايد با توجه به سن ونژاد وبلندي جدوگاه شترها تعيين گردد وبراي بچه شترها بايد ارتفاع كمي داشته باشد . هم چنين با توجه به حجم سر شتر عرض آن بايد 50 سانتي متر بوده وبراي جلوگيري از پخش غذا به اطراف كنار آن را 25 سانتي متر بلند تز ار كف آخور ساخت . آخورهاي گوشه دار براي شترها مناسب نيستند وبهتر است از آخور هائيي كه تا حدودي محدب هستند استفاده شود . 


تأليف : دكتر احسان مقدس
تاريخ تأليف : تابستان 1382

منابع مورد استفاده :
1 ـ شتر وپرورش آن ـ تأليف دكتر محمد مصطفي شكري ، ترجمه دكتر احسان مقدس چاپ اول سال 1376 تهران ، انتشارات نوربخش .
2 ـ نظام دامداري كشور ـ سازمان دامپروري كشور – وزارت كشاورزي .
3 ـ پرورش شتر ـ تأليف دكتر كامبيز ناظر عدل ، چاپ اول سال 1365 ، انتشارات واحد فوق برنامه بخش فرهنگي دفتر مركزي جهاد دانشگاهي

رفتار شناسي شتر

شترها بطور كلی رفتاری آرام و هوشی محدود دارند و بردباری، تحمل سختی ها و بی تفاوتی در برابر عوامل جوی نامناسب ، از ویژگیهای آنها به شمار می آید. این حیوانات در دشوارترین شرایط آب و هوائی، بی غذائی و بی آبی به كار خود ادامه می دهند و این كار را تا آخرین رمق باقیمانده خود دنبال می كنند. شتر ماده معمولاً آرامتر از شتر نر می باشد.
شتر نسبت به تحمل درد و در قبال بیماریها تا حدودی مقاوم تر از سایر دامهاست و كمتر علائم خستگی و ناراحتی از خود بروز می دهد. به همین جهت باید به دقت حیوان را تحت نظر داشت زیرا كه در هنگام بیماری نیز بدون هیچگونه اظهار ناراحتی همچنان به كار خود ادامه می دهد و امكان دارد ناگهان از پای بیفتد.
گاهی اوقات ، برخلاف آنچه گفته شد، شترهایی را می توان یافت كه رفتار ناخوشایندی نظیر سركشی، نافرجامی و لجبازی از خود نشان می دهند. بطور كلی ، رفتار شتر در درجه نخست به طریقه نگهداری ، پرورش و برخورد با شتر بستگی دارد، بویژه اگر نگهداری شتر توسط افراد كم تجربه انجام شود، پیامدهای ناگواری در پی خواهد داشت، چه اینكه شترها در قبال برخورد محبت آمیز پرورش دهندگان خود رفتار مثبتی خواهند داشت. باید افزود كه هرچه در سنین پائینتر به آموزش شتر اقدام شود بهتر است و باعث می شود كه شتر رفتار بهتری از خود نشان دهد.
شتر نر، بویژه در فصل جفتگیری و یا مستی، دوره هایی از رفتارهای عصبی و ناخوشایند از خود بروز می دهد و ممكن است كه صداهای بلند و آزاردهنده ای از خود بیرون آورد، هنگامی كه حیوان چنین صداهائی از خود در می آورد، اگر به دهان او بنگریم در مؤخره دهان می توانیم توده ای سرخ رنگ را ببینیم كه احیاناً تا بخش جلوئی دهان می رسد و گاهی از دهان بیرون می زند و بنظر می رسد كه وظیفه این توده مرطوب كردن مؤخره حنجره است. همچنین شتر نر مست ممكن است بدون دلیل به شتران دیگر حمله كند، و بیضه ها، مثانه و اجزای دیگر بدن را گاز بگیرد.
بهمین جهت بهتر است كه در هنگام كار، شتران نر و ماده را از هم جدا كرد، علاوه بر آن ممكن است كه شترها در هنگام گرفتن افسار آنها و یا نهادن بار،‌از خود صداهای بلند آزاردهنده ای در آورنداما بهیچ وجه خطری نخواهند داشت، و پس از حركت به تدریج آرام شده و اگر كودكی نیز افسار آنها را بگیرد و حركت كند به آرامی دنبال وی خواهند رفت.
هنگام معاینه شتر باید كاملاً مواظب بود، زیرا علیرغم آرامش ظاهری، این حیوان می تواند لگد بسیار محكمی بزند كه ممكن است تا شانه ها برسد. و همچنین شتر می تواند با دستهای خود نیز لگد بزند. بهمین علت جهت هر كار می باید در آغاز شتر ایستاده را نشاند و اندامهای حركتی قدامی وی را با طناب بست.
نشانه های بیماری شترها، در بیشتر موارد شبیه نشانه های بیماری در سایر حیوانات اهلی است. شترها معمولاً به صورت همیشگی فریاد می كشند و این بعلت تغییر عوامل خارجی بوده، دلیل هیچگونه بیماری نیست. ریزش ترشحات مخاطی و یا بزاق از دهان حیوان نیز به هیچ وجه جزو نشانه های بیماری بشمار نمی رود. تغییر شكل گذرای مدفوع دلیل نارسائیهای گوارشی نیست، زیرا ممكن است تغییر نوع غذا و حتی تغییر مربی باعث این مسئله شده باشد. رنگ خونی ادرار نیز از نشانه های مرضی در شتر نیست و مربی شتر تنها كسی است كه می تواند درباره شترهای بیمار اطلاعاتی بدهد. تأكید بر این نكته ضروری است كه برخلاف حیوانات دیگر، اهمیت زیادی به درجه حرارت بدن شتر جهت تشخیص بیماری داده نمی شود.
هنگامی كه شتر دچار دل درد می شود همچون اسب رفتار كرده درخاك می غلتد و یا اینكه می نشیند و پاهای خود را در هر دو جهت بلند نموده و شكم خود را به زمین می فشارد و سرعت تنفس وی بشدت افزایش می یابد. هنگامی كه حیوان واقعاً مریض باشد و درد بكشد آه و ناله می كند و گاهی اوقات دندان های خود را به شدت به هم می ساید ، ولی این دندان قروچه در حالت مستی و هیجان جنسی و بعد از خوردن نمك نیز مشاهده می گردد.
اسهال در شتر دلیل بیماری نیست زیرا كه ممكن است در نتیجه تغییر جیره غذائی شتر اتفاق بیفتد ویا این كه شتر در اثر ترس و یا زخمی شدن نیز دچار اسهال شود.
شتران حافظه ای بسیار قوی دارند و حوادثی را كه با درد همراه است هیچوقت فراموش نمی كنند، و از سوئی دیگر چنانچه شخصی با آنان صحبت كند او را نیز از خاطر نمی برند. حافظه قوی و جهت یابی صحیح آنان باعث می شود كه آنان مسیر حركت خود را به خوبی تعیین نمایند، بطوری كه در هنگام شب نیز شتر قادر به جهت یابی صحیح است . در گذشته های دور، شتران فاصله بسیار دور میان سرزمین ایرن و سرزمین حجاز را بدون هیچگونه مشكلی طی می نمودند و حاجیان را به زیارت خانه كعبه می بردند. همچنین این شتران در مسیر بسیار طولانی جاده ابریشم بدون آنكه راه خود را گم كنند و یا اینكه از مسیر خود منحرف شوند اقدام به جابجائی كالا از شرق آسیا به غرب آسیا و اروپا می نمودند.
متأسفانه این صفت خوب شتر اخیراً توسط سوء استفاده كنندگان در راههای نامشروع به كار گرفته شده است. بطوری كه در استانهای سیستان وبلوچستان ، خراسان و كرمان از این حیوان صبور و نجیب جهت جابجائی كالاهای قاچاق و مواد مخدر استفاده می شود وشتران باهوش و حافظه ای كه دارند مسیرهای طولانی را كه از آن سوی مرزها در كشورهای همسایه آغاز می شود پیموده و خود را به مقصد نهائی خود در ایران می رسانند. قاچاقچیان بین المللی مواد مخدر، برای كاستن از خطرات احتمالی دستگیری و بازداشت، در اكثر اوقات شتران را با محموله مواد مخدر بدون ساربان و به صورت گله ای در بیابان های مرزی رها می كنندو این شتران بدون آنكه انسانی همراه آنها باشد، این راهها را پیموده، خود را به مقصد می رساندد. برخی از قاچاقچیان مواد مخدر نیز اقدام به معتاد نمودن شتر به تریاك نموده و در خانه های معینی در دو سوی مرز، به حیوان تریاك می خورانند و پس از آنكه شتر به تریاك معتاد شد، حیوان جائی را كه به اوتریاك خورانده شده است به خاطر می سپراد و از یاد نمی برد و هنگامی كه بدن او به تریاك نیاز دارد به آن مناطق می رود و هنگامی كه قاچاقچیان بخواهند محموله ای را ارسال كنند در آغاز برای مدتی شتر را از تریاك محروم می كنند سپس محموله مواد مخدر را بار او كرده و او را رها می كنند و شتر برای رسیدن به خانه ای كه در آن مواد مخدر به وی داده می شد، به سوی آنجا رهسپار می گردد.
شتران پراكنده در بیابان ها از غریزه گله ای خود پیروی می كنند كه این غریزه باعث ایجاد امنیت و آرامش در گله شده و گله را از خطرات احتمالی محافظت می نماید. رهبری گله را معمولاً قوی ترین لوك موجود در گله به عهده دارد و همین شتر نر در هنگام فحلی شتران ماده ، اقدام به جفتگیری با آنان را می نماید و شتران نر دیگر كه در گله وجود دارند از خود حالت مستی نشان نمی دهند و چنانچه دو شتر نر در حالت مستی در یك زمان وجود داشته باشند آن دو با هم به جنگ پرداخته و شتر پیروز است كه اقدام به جفتگیری با شتران ماده نموده و شتر شكست خورده حالت مستی خود را از دست می دهد. در فصل جفتگیری ، معمولاً شتر نر هیجان زده بوده و كنترل آنان سخت می باشد ، آنان سر خود را بالا گرفته و دم خود را دائماً تكان داده و به آلت تناسلی خود می زنند و پاهای خود را از هم باز می كنند و ممكن است به حیوانات دیگر و حتی انسان حمله كنند و به آنها صدمات فراوان وارد كنند. در فصل جفتگیری، شترها، كثیف، آزاردهنده و كم رشد می شوند و جهت جلوگیری از چنین مسائلی شترداران اقدام به اخته نمودن شتران كاری و باركش می نمایند. ولی اخته كردن اگر در شتران كمتر از ۶ سال سن انجام شود، خود باعث وقوع تغییرات ناخوشایندی از لحاظ رشد استخوانها و عضلات و قدرت تحمل شتر می گردد ، و از سوئی دیگر اگر اخته كردن بعد از ۶ سالگی انجام شود ممكن است كه عمل اخته كردن برایش خطرناك باشد و بهترین راه برای كنترل شتران اخته نشده در فصل مستی ، ‌اینست كه آنان را به كار سخت و طاقت فرسا بگمارند و او را به حال خود رها نكنند.
معمولاً خطراتی را كه شتر می تواند به انسان وارد آورد گاز گرفتن است كه این كار را بوسیله دندان های نیش خود انجام می دهد و به همین جهت بهتر است كه این دندان ها را با سوهان سائیده و كند ساخت تا ضرر ناشی از آنها كمتر شود.
افسانه های فراوانی در مورد جفتگیری شتر وجود دارد. برخی معتقدند كه شتر نر درحضور انسان، با شتر ماده جفتگیری نمی كند و برخی دیگر می گویند كه شتر نر با ماده خود، بدور از گله و یا انسان خلوت می كند، برخی دیگر می گویند اگر انسان شاهد جفتگیری شتر نر باشد، شتر نر كینه او را به دل خواهد گرفت و در پی انتقام برآمده ، آدمی را در جائی خلوت گیر انداخته، به قتل خواهد رساند و همچنین افسانه های دیگر كه هیچكدام از آنها صحت ندارد وجود دارد ولی حقیقت امر، اینست كه این كار در شتر، همچون سایر حیوانات دیگر انجام شود. با این تفاوت كه در شتران، شتر ماده بر روی زمین می نشیند و شتر نر در پشت او قرار می گیرد. معمولاً شتر نر مست بیشترین وقت را جهت یافتن شتران ماده فحل در گله می گذراند و هنگامی كه شتر ماده فحلی را می یابد با فشار آوردن بر گردن شتر ماده او را مجبور به نشستن می كند و ممكن است او را چندین بار گاز بگیرد تا شتر ماده بنشیند. سپس پشت سرش می ایستد به طوری كه اندامهای قدامی شتر نر پشت شانه های شتر ماده قرار می گیرد بعد از آن می نشیند و با دو اندام خلفی خود را به جلو می كشاند و اقدام به جفتگیری می نماید.
در فرهنگ عمومی جامعه ما، شتر حیوانی كینه جو است و كینه شتری ضرب المثل است ، اما در حقیقت شتر مانند هر حیوان دیگر، در هنگام حمله به او ، حالت دفاعی به خود می گیرد و سعی می كند كه از خود دفاع نموده و به دشمن حمله نماید و با لگد پراندن، سر و صدا و فریاد كردن، و بالاخره گاز گرفتن او را از خود دور نماید. داستان های زیادی از كینه شتردر فرهنگ عامیانه ما وجود دارد كه شاید برخی از آنها رنگ و بوئی از واقعیت به همراه داشته باشند كه این مسئله به حافظه شتر باز می گردد و اینكه این حیوان با حافظه قوی خود می تواند به راحتی كسانی را كه قبلاً از آنان آزار دیده است، شناسائی كند و از آنان دوری نماید و یا اینكه در صدد فرصتی برای انتقام باشد.
شتران ماده ، توجه شدیدی به بچه های خود دارند و از لحظه تولد تا مراحل بعدی آنان را تحت حمایت خود قرار می دهند و اگر شتر ماده ای بچه خود را گم كند بی تاب شده، یك دم آرام نمی گیرد و از جائی به جای دیگر در پی یافتن بچه خود می رود و تا هنگامی كه او را نیابد آرام نمی شود. شتران از حیواناتی هستند كه بچه های خود را پس از تولید نمی لیسند، و اگر بچه شتر كشتار شود، شتر ماده از غذا خوردن امتناع ورزیده و به دنبال وی خواهد گشت و هنگامی كه او را نیابد، در گوشه ای مات و مبهوت می ایستد و هراز چندی فریاد می و سروصدا به راه می اندازد .
و از عادت های بد شتران ماده اینست كه برخلاف شیردوشی در گوسفند و گاو، نمی توان شتران را دوشید مگر آنكه بچه شترها نیز در كنار مادر باشند وبرای این كار باید بچه شتر در آغاز پستان شتر را بدوشد و شیردوشی شتران ماده بدون تحریك و وجود بچه شترها، نادر است. بهمین جهت برخی از شتربانان تعدادی از شتران ماده خود را انتخاب می كنند و به تدریج آنان را به شیردوشی بدون حضور بچه شترها عادت می دهند. معمولاً اعراب بادیه نشین عربستان سعودی به این گونه شترها (( مسوح )) می گویند زیرا كه این شترها به مجرد مسح و مالش پستان،‌اقدام به شیردهی می نمایند.
گاهی اوقات اتفاق می افتد كه بچه شتر پس از تولد می میرد، در چنین حالتی شتربان پوست بچه شتر را می كند و آن را از كاه پر می كند و در كنار شتر ماده قرار می دهد تا شتر ماده آن را بو كند و به شیردهی تحریك شود.
چنان چه كسی بخواهد كه به بچه شترها آزار برساند ، شتران مادر به شدت تحریك شده و ممكن است كه اقدام به حمله نمایند. بهمین جهت بهتر است جهت تیمار و یا درمان بچه شترهای بیمار،‌در آغاز آنها را از مادر جدا نموده و در جای دوردستی قرار دهیم كه مادر نتواند او را ببیند سپس می توان با خیال راحت به تیمار و درمان بچه شتر پرداخت .
در پایان نتیجه گیری می كنیم كه در مقایسه با سایر حیوانات اهلی نظیرگاو، گاومیش، گوسفند و بز، شتر دارای حافظه ای قوی تر و هوشی برتر و قدرت تحمل بیشتری است كه تمامی موارد فوق به نحوه زیست این حیوان و هماهنگ شدن وی با محیط خشك و بی آب و علف صحرائی و كویری بستگی و ارتباط مستقیم دارد .

منبع: 

رفتارشناسی شتر
تألیف : دكتر احسان مقدس
تاریخ تالیف: پاییز ۱۳۷۹
پایگاه اطلاع رسانی سازمان دامپزشکی کشور

شتر حيوان نشخوار كننده

شتر حيوان نشخوار كننده ، بدون شاخ و زوج سمي است كه به گروه پستانداران تعلق دارد . شتر داراي چهار اندام خلفي و قدامي بلند و قوي است كه هر كدام به كف پائي عريض و خشن منتهي مي گردد كه داراي ناخن هائي ضعيف و رشد نايافته بوده و براي راه رفتن بر روي شن هاي صحرا سازگاري يافته است اين حيوان داراي گردني دراز و منحني است . سر شتر مستطيل شكل و لب هاي بالائي او شكافته است . دندان هاي پيش و نيش وي قوي و برنده است و توانائي گاز گرفتن عميق را به حيوان داده است . 
شتر آسيائي دو كوهانه است كه كوهان اول بر روي كمر و كوهان دوم بر روي كپل حيوان قرار دارد و شتر در آن اقدام به ذخيره سازي غذا مي كند . رنگ پشم اين گونه شترها سرخ – خاكستري است و پشم ها به صورت انبوه و بلند در پشت گردن و در اطراف بخش بالائي اندام هاي خلفي و قدامي رشد مي كنند. تعداد زيادي از اين گونه شترها در منطقه آسياي ميانه وجود دارد كه برخي از آنها جهت سواري مورد استفاده قرار مي گيرند.
گونه ديگر شتر ، شتر عربي يا يك كوهانه است كه اين شتر در صحراهاي كشورهاي عربي و آفريقائي وجود دارد .
شتر حيوان مفيدي است وكاربردهاي فراواني دارد . اين حيوان علاوه بر اينكه وسيله اصلي رفت و آمد ساكنين صحراست ، از سوئي ديگر مي تواند غذاي آدمي و وسايل مورد نياز ديگر را به انسان عرضه كند و انسان مي تواند بوسيله تغذيه با شير شتر و گوشت شتر ، تا هفته ها در صحرا زنده بماند . هم چنين مي توان از چربي كوهان به جاي كره استفاده كرد و پشم شتر را در ساختن خيمه ها ، پتو ، فرش ،‌لباس هاي پشمي ،‌طناب و ريسمان به كار برد . هم چنين مي توان از مدفوع خشك شده شتر براي روشن كردن آتش استفاده كرد و پس از كشتار شتر مي توان از پوست آن براي ساختن كفش ، و مشك و غيره ، ....استفاده كرد . شتر از حيواناتي است كه با محيط هاي خشك و بي آب و علف و صحرا سازگار شده واين سازگاري باعث شده است كه به خوبي قادرباشد آب و هواي گرم و خشك ، بي آبي و كم غذائي را تحمل نمايد .
كوهان ، عضوئي قابل توجه در شتر است كه فقط از چربي و عضلات تشكيل شده و در آن استخواني وجود ندارد و شتر درشرايط بي غذائي تا چندين روز مي تواند با اعتماد به وجود اين چربي و سوخت و ساز آن زنده بماند. 
كف پاي شتر حالت مخصوص به خود دارد و از دو بخش تشكيل شده است و كلفت و پهن است و مانع از اين مي شود كه پاي شتر درشن هاي ريز صحرا فرو رود . چشم هاي شتر داراي مژگان هاي بلندي است كه به همراهي پلك ها ، چشم ها را از طوفان هاي شني و از تابش شديد آفتاب محافظت مي كند . منخرين شتر داراي شكاف هاي طولي است كه شتر در هنگام تنفس مي تواند بيني را به خوبي از هم باز كند و بيشترين ميزان هوا را وارد ريه هاي خود كند و در هنگام بروز طوفان هاي شني بيني خود را ببندد . هم چنين شتر داراي فك درازي است كه به طور جانبي حركت مي كند و مي تواند عمل جويدن را به خوبي انجام دهد . شتر مي تواند بيشتر از هر حيوان ديگر بي آبي را تحمل كند ‌و اكنون آشكار شده است كه شتر به علت اختلاف زياد درجه حرارت بدنش مي تواند آب بدن خود را حفظ نمايد . زيرا كه از اين آب براي خنك كردن بدن استفاده نمي كند . درجه حرارت بدن شتر ثابت نيست و به آهستگي همراه با ارتفاع درجه حرارت محيط بالا ميرود و اين بدان معني است كه شتر آب بدن خود را از دست نمي دهد تا بدن خود را سرد نگه دارد ( كه اين كار در انسان از طريق عرق كردن صورت مي گيرد ) و در هنگام شب ، هنگامي كه درجه حرارت محيط پايين مي رود درجه حرارت بدن شتر نيز كاهش يافته و در هنگام صبح در پايين ترين درجه خواهد بود . 
دماي بدن شتر مي تواند در محدوده 7 درجه فارنهايت بالا و پايين برود در حالي كه در انسان فقط در محدوده 1 درجه فارنهايت بالا و پايين مي رود 

خصوصيات شتر


لب هاي شتر داراي وسعت حركتي خو بي است و لب بالائي به دو بخش تقسيم شده است و ملاحظه مي گردد كه لب پاييني در شترهاي مسن بوضوح آويزان است . در اين حيوان نيز ، همانند ساير نشخوار كنندگان برروي فك پائيني شتر فقط دندان پيشين وجود دارد و اين دندان ها در فك بالائي وجود ندارد . دهان شتر هميشه باز است و حيوان صداهائ بلند و آزار دهنده اي از خود در مي آورد و هنگامي كه حيوان چنين صداهائي از خود در مي آورد اگر به دهان او بنگريم در موخره دهان مي توانيم توده اي سرخ رنگ را ببينيم كه احياناً تا بخش جلوئي دهان مي رسد و به نظر مي رسد كه وظيفه اين توده مرطوب كردن ناحيه انتهايي حنجره است و در نتيجه كمك مي كند حيوان در برابر تشنگي مقاومت كند . ( اين توده با لاخص درهنگام فصل جفتگيري ، كه شتر نر مست بدون دليل به ديگران حمله مي كند ، و بيضه ها و مثانه و اجزاي ديگر بدن را گاز مي گيرد ، در خارج از دهان نيز مشاهده مي گردد ) . 
شتر در بالاي پس سر خود غده اي نرم و مرطوب دارد كه وظيفه ترشحي آ‌ن در هنگام مستي شتر است . در حالي كه بقيه اجزاي بدن كاملا خشك مي باشد . در ناحيه مفصل پاها ‌،پوست شتر كلفت و خشن مي گردد كه به آن پينه مي گوئيم اين پينه ها بيشتر در جاهائي از بدن مشاهده مي گردد كه شتر بر روي آنها مي نشيند تا باقي بدن خود رااز اصطحكاك با زمين محافظت نمايد و هم چنين شتر در ناحيه جناغ سينه نيز پينه بزرگي دارد كه شتر را در هنگام نشستن بر روي زمين در حفظ تعادل كمك مي رساند . كوهان شتر يك توده چربي است كه حجم آن بر حسب شتر ، سن وي و سلامتي يا بيماري وي تغيير مي يابد . 
پاهاي شتر به گونه اي آفريده شده است كه حيوان را در هنگام راه رفتن بر روي شن هاي نرم ياري كند ، ولي به هر حال اين پاها با هر گونه زميني به جز زمينهاي گل آلود مناسبت دارد . اما سم هاي حيوان واضح و آشكار نبوده و در داخل بافت كراتينه كف پا فرار گرفته است . كف پا محكم بوده و داراي ناخن هاي سخت و كوتاهي در مقدمه است و هنگامي كه كف پا بر روي زمين گذاشته مي شود به خوبي منبسط مي گردد و باعث تثبيت پا بر روي شن ها مي گردد و اين در حالي است كه شتر با سختي فراوان بر روي زمين هاي گلي و لغزنده راه مي رود .
دستگاه گوارش شتر همچون ساير نشخوار كنندگان داراي معده چهارگانه است هر چند كه هزار لاي شتر ، رشد وتوسعه چنداني نيافته است . شتر داراي رفتار خاصي است . اين حيوان هر چند كه حيواني بردبار و آرام است اما احياناً وبه صورت ناگهاني مهاجم مي گردد (بالاخص در فصل جفت گيري ) و به همين جهت بهتر است كه در هنگام كار ،‌شتران نرو ماده از هم جدا گردند در اوقات ديگر شترها مطيع و آرام هستند . علي رغم اينكه در هنگام گرفتن افسار آنان و يا نهادن بار ، از خود صداهاي بلند آزار دهنده در مي آورند خطري نخواهند داشت و معمولا ً شتران اخته شده در مقايسه با شتران نر طبيعي آرام تر هستند . شتر نسبت به تحمل درد و در قبال بيماريها تا حدودي مقاوم تر از ساير دامها ست و هيچگونه علايم خستگي و ناراحتي از خود بروز نمي دهند . به همين جهت بايد كه به دقت آن ها را تحت نظر داشت زيرا در هنگام بيماري نيزبدون هيچگونه اظهار ناراحتي هم چنان به كار خود ادامه مي دهند .

توليد مثل


شتر نر بر خلاف شتر ماده داراي فصل جفتگيري است و اين فصل جفتگيري متناسب با هنگام آمادگي شتر ماده جهت باروري است، و فصل جفتگيري در نيمه كره شمالي در ماه هاي آخرفصل زمستان است و دوره يا فصل مستي شتر ناميده مي شود ودر صورت وجود علوفه كافي فصل جفت گيري ازماه دسامبر آغاز شده و تا ماه مارس ادامه مي يابد . به هرحال شتر در ماه فوريه در حالت هيجان جنسي خواهد بود و علايم اين هيجان واضح و آشكار است و احتياج به شرح فراوان ندارد . چرا كه در چنين حالتي كه كام نر حيوان بزرگ شده و از دهان بيرون مي زند و اين امر بسيار واضح وآشكار خواهد بود . معمولاً بزرگترين و قويترين شتر گله اقدام به باروري شتران ماده مي نمايد ، و چنانچه دو شتر نر در حالت مستي در يك زمان وجود داشته باشند ،‌آن دو به جنگ پرداخته و شتر پيروز است كه اقدام به جفتگيري با شتران ماده نموده و شتر شكست خورده حالت مستي خود را از دست مي دهد . 
در اين فصل ، معمولا ًشتر نر به حيوانات ديگر و حتي انسان حمله مي كند و به آنها صدمات فراوان وارد مي كند و در اين فصل شترها كثيف ، آزار دهنده و كم رشد مي شوند و جهت جلوگيري از چنين مسائلي اقدام به اخته نمودن شتران كاري و باركش مي نمايند. ولي اخته كردن اگر در شتران كمتر از 6 سال سن انجام شود ، خود باعث حدوث تغييرات ناخوشايندي از لحاظ رشد استخوان ها و عضلات و قدرت تحمل شترها مي گردد. از سوئي ديگر اگر اخته كردن بعد از 6 سالگي انجام شود ممكن است كه عمل اخته كردن برايش خطرناك باشد و بهترين راه براي كنترل شتران اخته نشده در فصل مستي ، اين است كه آنان را به كار سخت و طاقت فرسا به گمارند . شتر در اين دوره بايد تمامي وظايف خود را انجام دهد و نبايد او را به حال خود رها كرد . 
معمولا ًخطراتي را كه شتر مي تواند به انسان وارد آورد گاز گرفتن است كه اين كار به وسيله دندان هاي نيش خود انجام مي دهد و به همين جهت بهتر است كه اين دندان ها رابا سوهان سائيده و كند ساخت تا ضرر ناشي از آنها كمتر شود . 
باروري شتر ماده درسن چهار سالگي شروع مي شود و ممكن است كه تا مدت 15 سال به زاد و ولد بپردازد و معمولاً شتر ماده هر دو سال يك بار مي زايد و مدت حاملگي شتر در حدود يك سال به طول مي انجامد و شتر ماده به مدت 6-12 ماه از بچه شتر مراقبت و نگهداري مي كند . 
بچه شتر در هنگام ولادتش ضعيف و ناتوان است ولي بعد از 24 ساعت از زايمان مي تواند به دنبال مادر خود راه برود و اگر قافله شترها در حالت حركت باشند و امكان توقف موجود نباشد معمولا ًبچه شتر تازه بدنيا آمده را در داخل خورجيني نهاده و بر پشت شتر ديگري مي بندند و شتر ماده به دنبال اين شتر حركت خواهد كرد . 
شتر ماده روزانه (5/4ليتر ) شير مي دهد و اين ميزان شير بر حسب ميزان تغذيه شتر و وضعيت سلامتي او تغيير مي يابد . دوره شير دهي معمولا ً از 7 تا 18 هفته طول مي كشد و بچه شتر معمولا ً در سن 15 ماهگي از شير گرفته مي شود . از شير شتر كره نيزگرفته مي شود . 

تغذيه 


شتر حيواني است كه در تغذيه علاوه بر علوفه مي تواند از درختان ،‌درختچه ها و علوفه خشك استفاده كند و با اضافه كردن حبوبات به جيره غذايي شتر ديده شد كه اين شتران بيشتر از شتران ديگري كه فقط بر درختچه ها تغذيه مي كرده اند فعاليت كاري داشته اند . ولي به هر حال تغذيه بيش از حد با حبوبات نيز مي تواند خطر آفرين باشد زيرا كه دستگاه گوارش شتر توانائي هضم مقدار زياد حبوبا ت را ندارند به همين جهت بايد در جيره غذايي شتر ميزان كمي ازكنستانتره و حبوبات باشد . همچون ساير نشخوار كنندگان شتر نيز بايد به مقدار كافي علوفه تناول كند و همچنين بايد به شتر بعد از غذا خوردن مدتي استراحت داد تا بتواند نشخوار كند . به هر حال مدت چراي شتر بايد 6 ساعت در روز باشد . شتران خوردن گياهان و درختچه هاي كوچك را ترجيح مي دهند ولي قدرت تميز گياهان سمي را از غير سمي ندارند. كاه و ساقه محصولات كشاورزي از غذاهاي مفيد براي تغذيه شتران به شمار مي روند . شتر توانائي خوردن علوفه و گياهان غير ثابت و متحرك را ندارند يعني فقط مي تواند گياهان و علوفه متصل به زمين يا درختان را بخورد . و به همين جهت براي شتر خوردن گياهان درو شده مشكل است . به هر حال شتران قدرت تميز غذائي ندارند و ممكن است كه اقدام به خوردن لباس ،‌گليم ، افسار و لجام بنمايد . 
اما از لحاظ نوشيدن آب ،‌شتر هر چه بيشتر كار كند به آب بيشتري نياز دارد و شتر مي تواند تا چند روز بدون نوشيدن آب زنده بماند . ولي بهتر است در صورت امكان در هر روز سيراب گردد و اگر شتر در مدت زيادي تشنه بود بايد در هنگام رسيدن به آب از پي در پي و به سرعت آب خوردن وي جلو گيري كرد جهت اين كار بايد در آغاز مقداري آب به او داده شود و سپس مدتي بعد باقيمانده آب را بنوشد . 
شتران معمولا ً آب راكد را بر آب جاري ترجيح ميدهند وشتر بايد در هنگام ظهر كه آب گرم شده است آب بنوشد .

تعيين سن 


دندان هاي شيري فك پايين مدت كوتاهي پس از تولد ظاهر مي گردند و بعد از دو ماه هر 6 دندان پيش كامل مي گردند و بعد از حوالي 12 ماه آن دندان ها سائيده مي گردند ولي هم چنان براي مدت 3 سال باقي مي مانند ولي در اين مدت بسيار سائيده مي گردند و هنگامي كه شتر به چهار سالگي رسيد فاصله ميان اين دندانها از هم زياد مي شود و فائده آن در چرا كاهش مي يابد . وقتي شتر به سن 5/4تا 5 سالگي مي رسد دندان هاي دائمي آغاز به ظهور مي كنند و در آغاز دندانهاي پيش دائمي ظاهر مي شود و هر سال دو دندان از دندان پيش ظاهر مي گردد. و هنگامي كه شتر به سن 7 سالگي رسيد تمامي دندان هاي فك پائيني او كامل خواهند بود و اضافه بر آن داراي دو نيش نيز خواهد بود كه در دو سوي فك پائيني وجود خواهند داشت . اين نيش ها وقت معيني براي ظهور ندارند ولي معمولا ً در سن 8 سالگي كامل مي گردند . اما در فك بالائي سه جفت دندان وجود دارد كه در دو سوي فك قرار گرفته اند و شبيه دندان نيش هستند و رشد و نمو آنها در سن 5-6 سالگي شروع شده و در سن 8 سالگي كامل مي گردد . در فك بالائي شتر هم چون گاو دندان هاي پيش وجود ندارد . 

شتران كار و باركش


شتران كار و باركش را بايد صبح ها و غروب ها در مرتع رها كرد تا چرا كنند اين شتران را نبايد بيش از 8 ساعت به كار واداشت . هنگامي كه شتر سه ساله مي شود مي تواند بارهاي سنگين را به وزن 125 تا 255 كيلوگرم و براي مسافت 23 كيلومتر در روز حمل كند . اين توانائي شتر سالم در حالت شرايط معمولي است و هميشه بايد توجه داشته باشيم كه شتر حيوان بردباري است و هيچگونه نشانه اي دال بر خستگي ،‌ناراحتي و تشنگي و گرسنگي و درد از خود بروز نمي دهد و به همين جهت ممكن است كه در اثر يكي از آنها ناگهان بر روي زمين بيفتد و تلف شود .
سرعت شتر در شرايط مناسب 5/4 كيلومتر در ساعت است . اما شتر سواري مي تواند 125 كيلوگرم بار را بردارد و با سرعت 5/7تا 9 كيلومتر در ساعت حركت نموده و درروز مسافتي معادل 48 كيلومتر بپيمايد . در هر ساعت بايد ده دقيقه به شتر استراحت داده شود و ادرار شتر به ميزان كم و به تدريج خارج مي شود و اين كار چندين دقيقه به طول مي ا نجامد .
شتران در هنگام شب كه درجه حرارت محيط پايين مي آيد در برابر سرما حساسيت دارند به همين جهت بايد رو اندازي مخصوص براي آنها فراهم كرد . شتران تا سن 15تا 20 سالگي مي توانند بارهاي سنگين را تحمل كنند و تا سن 30سالگي يا بيشتر مي توانند بعضي از كارهاي سبك را انجام دهند . بعضي از شترها ممكن است تا 50سالگي عمر كنند . 
در هنگام باركشي از شتر بايد توجه كرد كه زين مناسب باشد و ايجاد زخم بر روي پشت شتر نكند وچه بسا ديده شده كه درمان زخم هاي پهلوي شترها تا مدت ها به درازا كشيده شده است و به همين جهت بهتر است كه در زير زين پارچه هاي مناسبي قرار داد تا از فشار زين بر روي شتر كاسته شود و هر از چندي بايد اقدام به تعويض اين پارچه ها گردد . اين كار مي تواند تا حدود زيادي از ايجاد زخم و جراحات بر روي پشت شتر جلوگيري نمايد

منبع: مجله آنلاين كشاورز تنها

ترجمه و تأليف : دكتر احسان مقدس